Morgunblaðið - 11.12.1993, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. DESEMBER 1993
Kosningar í Rússlandi
eftir Arnór
Hannibalsson
Jeltsin forseti Rússlands bar sigur
úr býtum í átökum í ágúst 1991. í
kjölfarið leystust Sovétríkin upp. Að
völdum sátu í Rússlandi þjóðfulltrú-
aráð (1.068 þingmenn) og Æðsta
ráðið (252 manns). Þessar valda-
stofnanir urðu að taka ákvarðanir
um stjórnarfar Rússlands. Æðsta
ráðið hummaði fram af sér að setja
nauðsynleg lög. Það fékkst ekki til
að setja lög um eignarrétt. Það setti
ekki lög um fjármálakerfi, um eign-
arhald á landi. Þingmenn gerðu sér
sýnilega ekki ljóst, að án laga verð-
ur ekkert atvinnulíf rekið. Þetta þing
var kjörið á tíma Sovétríkjanna. 85%
þjóðþingsfulltrúa höfðu verið í
Kommúnistaflokki Sovétríkjanna.
Sá flokkur gaf upp öndina við lítinn
orðstír, er Stjórnlagadómstóll kvað
svo á, að réttmætt hefði verið að
banna hann sem samtök glæpa-
manna.
Það kom til togstreitu og átaka
milli forseta og þings. Forseti vildi
stefna að markaði og stofnun borg-
aralegs samfélags. Þingið vildi halda
í sovézk eignarréttarform. Forystu-
menn þess bentu á, að öll helztu
fyrirtæki í landinu væru í ríkiseign.
Því bæri ríkinu að reka þau fyrir-
tæki og greiða halla af rekstri þeirra.
Þetta olli því að peningaprentsmiðj-
an hafði ekki undan og áður en lauk
nam fjárlagahalli svimandi upphæð-
um, og ekki minna en 25% af þjóðar-
framleiðslu. Eftir að þingið sam-
þykkti íjárlög í haust stefndi í að
peningamagn í umferð ykist um 50%
á mánuði. Seðlabankastjóri, Géras-
énko, lýsti því yfir fyrir skömmu,
að verðbólga ársins 1993 yrði um
1000%, og má þá treysta því að hún
er ekki undir, ef til vill yfir, þessu.
Kreppan var orðin óviðráðanleg.
Vikur og mánuðir liðu. Forsetinn
reyndi sitt ýtrasta til að semja við
þingið, gaf eftir af stefnu sinni, en
án árangurs. í apríl 1993 var haldin
þjóðaratkvæðagreiðsla. 67% kjós-
enda studdu tillögu um, að kosið
yrði til nýs þings áður en kjörtíma-
bili sitjandi þings lyki. Að lokum
skarst í odda. Þann 21. september
þraut forsetann þolinmæðina. Hann
rauf þing og boðaði til kosninga.
Þingforseti og varaforseti ríkisins
bjuggu um sig í þinghúsinu, og kom
þá loks í ljós að Rútskoj varaforseti
miðaði að því að endurreisa sovézkt
skipulag. Hann hvatti fylgismenn
sína til uppreisnar, að taka sjón-
varpsstöð ríkisins og borgarstjórnar-
skrifstofur í Moskvu. Til átaka kom,
og tvær skriðdrekasveitir úr her-
stjórnarsvæði Moskvu gerðu áhlaup
á þinghúsið þann 3. október.
Jeltsin var enn sigursæll. Hann
boðaði almennar þingkosningar
þann 12. desember og jafnframt
yrði ný stjómarskrá lögð fyrir þjóð-
ina til samþykktar.
Stjórnarskrá
Þegar haustið 1991 hafði verið
samið stjórnarskrárfrumvarp. Það
mælti fyrir um þingræðisstjórn með
valdalitlum forseta. Þegar innan-
landsástandið hélt áfram að versna
og átök hörðnuðu, komst Jeltsin að
þeirri niðurstöðu að Rússlandi hæfði
betur stjórnarfar með valdamiklum
forseta. Haustið 1992 lagði hann
fyrir stjórnarskrárnefnd að semja
nýtt frumvarp. Það var lagt fyrir
stjórnlagaþing 1993.
Niðurstaðan er stjórnarskrá sem
hefur þrískiptingu ríkisvaldsins að
hornsteini. Hún er sömu gerðar og
stjómarskrá Weimar-lýðveldisins, og
Finnar tóku upp og hafa haldið sér
við, þar til fyrir skömmu, að þeir
fóru að draga úr völdum forseta.
Forsetinn skipar forsætisráðherra
með samþykki þingsins. Hann legg-
ur til við þingið hveijir skuli vera
aðalbankastjóri Seðlabankans, dóm-
arar Stjórnlagadómstóls, Hæstarétt-
ar og aðalsaksóknari ríkisins. For-
setinn hefur takmarkað synjunar-
vald. Hann getur rofið þing og
ákveðið kosningar. Hann stýrir utan-
ríkismálum landsins, hann er æðsti
yfirmaður herafla ríkisins, hann hef-
ur tils'kipanavald.
Vera má, að þörf sé á skýru úr-
slitavaldi, við þær aðstæður sem nú
eru í Rússlandi, og binda svo um
hnútana að þing þæfi ekki mál. En
hætt er við að oft kastist í kekki
milli forseta og þings.
Mannréttindaákvæði eru hin mik-
ilvægustu í þessari stjórnarskrá.
Sérhver borgari á rétt til lífs, per-
sónulegrar virðingar og mannhelgi.
Trúfrelsi, 'félagafrelsi og málfrelsi
er tryggt. Ríkið tryggir einkaeignar-
rétt og einkaeign á landi, einnig
rétt til húsnæðis, trygginga og
heilsuverndar og menntunar. Engan
má dæma tvisvar fyrir sama afbrot.
Engan má neyða til að bera sakir á
sjálfan sig. Ríkið hefur ekki rétt til
að reka rússneska borgara úr landi.
Nauðungarvinna er bönnuð. Skoðun-
arfrelsi er tryggt, svo og réttur til
að leita eftir, fá, flytja og breiða út
vitneskju, fréttir og upplýsingar.
Ritskoðun er bönnuð.
Nýr kafli hefst í sögu Rússlands,
þegar þessi mannréttindabálkur
verður gildandi stjórnskipunarlög
landsins. Fyrir hann einan er hægt
að horfa framhjá mörgum göllum.
Rússland verður sambandsríki.
Innan vébanda þess verður 21 sjálf-
stjórnarlýðveldi. Þau hafa rétt til
fullveldis, en ekki rétt til að segja
sig úr lögum við sambandsríkið. Á
þessu sviði verða margir ásteyting-
arsteinar, því að erfitt verður að
samræma miðstýringu sambands-
stjórnarinnar og viðleitni lýðveld-
anna til sjálfsstjórnar. Mörg ákvæði
stjórnarskrárinnar lúta að því að
gera þessi samskipti sem þýðust.
Þingið verður í tveim deildum.
Neðri deild, Dúma, er löggjafarþing,
en ekkert lagafrumvarp verður að
lögum nema efri deild samþykki og
forseti undirriti. í efri deild sitja tveir
fulltrúar hvers sjálfstjórnarlýðveldis
„Rússneska þjóðin hefur
um langt árabil beðið
um, að ekki komi til
borgarastyrjaldar. Við
því má búast, að mikið
og margt muni ganga
á, áður en til vopnaðra
átaka kemur. En það
mun taka allmörg ár að
koma atvinnulífi af stað
og stöðugleika í stjórn-
málum þessa volduga og
víðlenda ríkis.“
og héraðs Rússlands, en í Dúmunni
sitja 450 þingmenn. Þeir mega sitja
í ríkisstjórn, a.m.k. þeir sem verða
kosnir 1993 til ijögurra ára.
Um dómsvaldið gilda hinar viður-
kenndu reglur, að dómarar eru óháð-
ir og dæma einungis eftir lögum.
Dómara er ekki hægt að reka úr
embætti fyrir embættisverk sín.
Dómarar njóta friðhelgi.
Breyti þingið stjórnarskránni, ber
að leggja hina nýju stjómarskrá fyr-
ir þjóðina, og telst hún samþykkt,
ef meir en helmingur kjósenda taka
þátt í atkvæðagreiðslu og að helm-
ingur þeirra greiði henni atkvæði sitt.
Atök framundan
Alls fékk 21 flokkur rétt til að
bjóða fram til kosninganna 12. des-
ember. Sjö þeirra náðu ekki að
safna 100.000 meðmælendum, og
bjóða því ekki fram. Þeir 13 flokkar
sem taka þátt í kosningarbaráttunni
beijast af hörku. Þótt margir hljóti
að gera Jeltsin-stjórnina ábyrga
fyrir því ólýsanlega kreppuástandi
sem ríkir í landinu, er gert ráð fyr-
ir að flokkur hans, Val Rússlands,
muni verða stærsti flokkur á þingi,
en þó fær hann ekki meirihluta. Það
verður því að mynda samsteypu-
Arnór Hannibalsson
stjórn, og má gera ráð fyrir átökum,
bæði innan stjórnar og á þinginu.
Jegor Gajdar, efnahagsmálaráð-
herra, hefur lýst því yfir, að mark-
mið hljóti að vera að draga úr verð-
bólgunni og koma fjárhag ríkisins á
viðunandi grunn. Það þýðir að dreg-
ið verður úr útlánum banka og pen-
ingamagni í umferð, fyrirtæki fá
ekki lán til að greiða óreiðuskuldir
og halla, en það þýðir að fjöldi þeirra
verður gerður upp sem gjaldþrota.
Því fylgir gífurlegt atvinnuleysi, sem
ríkið hefur ekkert bolmagn til að
mæta, því að það á ekki fé til að
leggja í atvinnuleysisbætur. Hrika-
leg átök eru því framundan og mun
þegar eftir kosningar hrikta í hinum
nýreistu innviðum ríkisins, sem
stjórnarskráin kveður á um.
Rússneska þjóðin hefur um langt
árabil beðið um, að ekki komi til
borgarastyijaldar. Við því má búast,
að mikið og margt muni ganga á,
áður en til vopnaðra átaka kemur.
En það mun taka allmörg ár að
koma atvinnulífi af stað og stöðug-
leika í stjórnmálum þessa volduga
og víðlenda ríkis.
Höfundur erprófessor í heimspeki
við Háskóla Islands.
Bókmenntaumræða á kúpunni
eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
Fyrir hvem er bókmenntagagn-
rýni? Fyrir höfunda, lesendur eða
annað fjölmiðlafólk? Ákveða gagn-
rýnendur í raun hver eftirmæli bóka
og tímabila verða?
Allar nýjar kynslóðir höfunda og
gagnrýnenda hafa þörf fyrir að beija
í borðið og segja: Hér er ég! Það
höfum við séð í bókmenntasögu ald-
arinnar. Yfirleitt notar nýja kynslóð-
in sömu aðferðina til að vekja á sér
eftirtekt, þ.e. að gera næstu kynslóð
á undan hlægilega, búa til hryllings-
mynd af verkum hennar, taka svo
afstöðu gegn hryllingnum og lofa
staðfastlega að nú sé komin betri tíð.
Níundi áratugurinn
Hryllingsmynd níunda áratugarins
af þeim áttunda heitir „Nýraunsæja
tímabilið". Aðalhlutverk myndarinn-
ar leikur heil kynslóð einbeittra sós-
íalrealista, illa skrifandi og illa hugs-
andi - en það var samt ekki það
versta. Það versta var hve skelfilega
leiðinleg verk þessa fólks voru.
Þessi goðsögn um áttunda áratug-
inn hefur verið endurtekin með
nokkrum tilbrigðum í mörg ár og
tímabilið verður æ herfilegra eftir
því sem sagan um það er sögð oft-
ar. Áttundi áratugurinn var „eitt
helsta niðurlægingartímabilið í ís-
lenskum bókmenntum" sagði Kol-
brún Bergþórsdóttir í sjónvarpsþætti
fyrir stuttu.
Það er ekki furða þó maður verði
langleitur yfir svona yfirlýsingum. Á
áttunda áratugnum skrifuðu margar
kynslóðir rithöfunda; þetta var mikið
blómaskeið hjá Guðbergi Bergssyni,
Thor Vilhjálmssyni, Svövu Jakobs-
dóttur og Jakobínu Sigurðardóttur.
Sömuleiðis hjá Þorgeiri Þorgeirsyni,
Þorsteini frá Hamri, Vilborgu Dag-
bjartsdóttur, Matthíasi Johannessen,
Sigurði A. Magnússyni og Jóhanni
Hjálmarssyni.
Á áttunda áratuginum sló Pétur
Gunnarsson í gegn og var bæði
heimspekilegur, fyndinn og nýskap-
andi í stfl, hið sama má segja um
Þórarin Eldjám, Steinunni Sigurð-
ardóttur og Sigurð Pálsson. Um
hvaða höfunda og verk eru menn
að tala sem „nýraunsæja"?
Ef einhveijir skrifuðu „ný-
raunsæjar" skáldsögur á tímabilinu
vom það sennilega Guðlaugur Ara-
son, Vésteinn Lúðvíksson, Ólafur
Haukur Símonarson og Ása Sólveig.
Ætli verk þeirra séu ekki um það
bil tíu til fimmtán prósent af öllu
því sem skrifað var? Að mínu viti
eru þetta líka mjög ólíkir höfundar.
Er það virkilega meiningin að þessir
höfundar eigi að vera ábyrgir fyrir
því að áttundi áratugurinn sé kallað-
ur „mesta niðurlægingartímabil“ ís-
lenskra bókmennta?
Vanir menn og villtar meyjar
Að einhveiju leyti verður að skilja
goðsögnina um áttunda áratuginn
sem lið í baráttu ungra höfunda og
gagnrýnenda níunda áratugarins við
að komast í sviðsljósið. Og sviðið var
svo sannarlega uppljómað á síðasta
áratug. Fjölmiðlasprengingin sem
varð á þessum tíma, breyt.ti hinni
opinberu umræðu hér sem annars
staðar. Blöð, útvarp og sjónvarp
hafa í æ ríkara mæli svælt undir sig
lungann af tíma fólks. Fjölmiðlarnir
hafa tekið við upplýsinga- og
fræðsluhlutverki bókanna, lagt undir
sig þann tíma sem samskipti manna
á milli fengu áður og náð á vald
sitt hugsun okkar og tilfinningum.
Það kom í ljós á níunda áratugn-
um að fjölmiðlarnir voru afar viljug-
ir til að fjalla um bókmenntir en það
varð jafnframt að gerast á forsend-
um þeirra sjálfra.
Þegar litið er yfir umræðuna í
blöðum níunda áratugarins má sjá
hvernig höfundurinn fer að skipta æ
meira máli, texti hans æ minna. Það
eru hin ungu andlit sem Ijósmyndar-
arnir elska og það er íjölmiðlavant
fólk sem fjölmiðlarnir vilja helst tala
við. Og þegar rennt er yfir hin enda-
lausu persónulegu viðtöl má sjá
hvernig höfundunum er þrýst inn í
undarlega stöðluð hlutverk sem lúta
meira lögmálum amerískra kvik-
mynda en íslenskra bókmennta. Það
voru búnar til „stjörnur" sem ætlast
var til að léku sín hlutverk.
Við vorum t.d. kynnt í myndum
og máli fyrir töffurunum Einari Má
og Einari Kárasyni, hinni dularfullu
„femme fatale" Vigdísi Grímsdóttur,
súrrealistanum Sjón sem fékk gjarna
„djöfullega" kynningu, eins konar
sambland af púka og engli, og Gyrð-
ir Elíasson varð hinn feimni smá-
strákur sem okkur gat ekki annað
en þótt vænt um - svona mætti lengi
telja.
Eftir að fjölmiðlarnir höfðu mótað
höfundana svo í sinni mynd, höfðu
þeir áhuga fyrir sínum eigin tilbún-
ingi og menn höfðu af þessu öllu
nokkurt gaman. En nú, á tíunda
áratugnum, virðist gamanið farið að
kárna.
Nýjar stjörnur
Á tíunda áratugnum höfum við
séð breytingar í fjölmiðlaheiminum
sem virðist meira en nokkru sinni
vera að lokast utan um sjálfan sig.
Þeir rithöfundar sem héldu að blöð
og sjónvarp væru sínir bestu vinir
eru væntanlega að uppgötva það
núna að það er eðli fjölmiðlanna að
eiga enga vini.
Bókmenntaáhuginn hjá Stöð tvö
er ekki meiri en svo að þegar forlög-
in skrúfa fyrir auglýsingapeninga
skrúfar sjónvarpsstöðin fyrir bók-
menntaumræðuna og snýr baki við
Dagný Kristjánsdóttir
„Hinar nýju menning-
arstjörnur eru ákaflega
fjandsamlegar í garð
fræðilegrar bók-
menntaumræðu. “
bæði stjörnunum og verkum þeirra.
í dagblöðunum sjáum við líka
þessa dagana hvernig fjölmiðla-
myndin er að breytast. Ungir og
metnaðargjarnir bókmenntagagn-
rýnendur hafa ekki sama áhuga á
að búa til stjörnur úr höfundunum;
þeir vilja vera stjörnurnar sjálfir.
Tónninn í gagnrýninni er orðinn
hvassari, menn slá um sig vegna
þess að það eru illgjarnar, ögrandi
og árásargjarnar staðhæfingar sem
vekja mesta athygli. Hið nýja hlut-
verk bókmenntanna er þá að vera
nauðsynlegt efni fyrir gagnrýnand-
ann til að geta slegið sér upp, sýnt
sig svo að almenningur geti dáðst
að honum og klappað saman lófun-
um og klappað gagnrýnandanum
öllum utan vegna þess að hann er
svo „assgoti harður" og aðrir fjöl-
miðlamenn fyllist af undrun og að-
dáun og bjóði í umræðuþætti og
móttökur. Þetta hlýtur að vera miklu
skemmtilegra líf en grúskið.
Það segir sig sjálft að hinar nýju
menningarstjörnur eru ákaflega
fjandsamlegar í garð fræðilegrar
bókmenntaumræðu og afar íhalds-
samar í dómum sínum. Hvernig má
annað vera? Það er aldrei tími til
að stoppa við, lesa sér til eða hugsa
hálfa hugsun á hinum hröðu hlaup-
um á milli umræðuþátta og tölvunn-
ar. Illkvittnar athugasemdirnar
eiga að breiða yfir yfirborðslegan
og oft verulega slæman lestur, hálf-
meltan texta og það stress sem fylg-
ir því að vera mögulega að gera sér
til háborinnar skammar.
Að sjálfsögðu eiga gagmýnendur
að hafa „stíl“ og skoðanir, en það
skiptir meira máli að þeir hafi þekk-
ingu, yfirsýn yfir það sem er að ger-
ast hér og erlendis og standi undir
nafni sem menningarblaðamenn.
Árásir ritdómara á „gáfumannaliðið",
húmorslausa og óskiljanlega
fræðagrúska, og þá hryllilegu femín-
ista sem enn ganga lausir, eru sömu-
leiðis litaðar af ofsóknarbijálæði; ég
veit hreinlega ekki til þess að þessir
meintu árásaraðilar hafi opnað sinn
munn á hveiju sem á hefur gengið.
Lýst er eftir umræðu
Vjð eigum ákaflega góða rithöf-
unda á Islandi, eldri og yngri höf-
unda, gáfaða og vel lesna karla og
konur sem eru að reyna að skapa
eitthvað nýtt og metnaðarfullt í text-
um sínum. Þeir eiga sannarlega skil-
ið meiri virðingu og metnaðarfyllri
bókmenntaumræðu en þá sem hér
hefur verið í uppsiglingu.
Höfundur er dósent í íslensku við
Háskólann.
>
i
►
i
i
i
’
i
i
l
i
i