Morgunblaðið - 17.05.1997, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 17. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Innsta eðlið
„TIMARNIR breyt-
ast og mennirnir með.“
Þessi fomi málsháttur
af latneskum uppruna
er oft hafður á orði og
á hann þó naumlega
rétt á sér nema í mjög
takmörkuðum skiln-
ingi. Innsta eðli
mannsins, erfðaástríð-
ur hans og frumstæð-
ustu tilfmningar hafa
áreiðanlega ekki
breystst ýkjamikið frá
því, er vér höfum
fyrstu spumir af
Þeim Jón Thor
Upp á svið Gíslason
hugans
Á tímum fádæma grósku, um-
brota og sviptinga er einkenndu
listasviðið í upphafi aldarinnar kom
fram á sjónarsviðið einn merkileg-
asti brautryðjandi og meistari í list-
hugmyndum 20. aldarinnar. Sá hét
Marcel Duchamp og endurspeglaði
hann á sláandi hátt það samfélags-
lega uppgjör, sem fólst í hrani hefð-
bundinna lífsviðhorfa og trúar, er
ól af sér andlegt öryggisleysi og
þjóðfélagslegt öngþveiti, en eins og
mönnum er kunnugt komu hörm-
ungar fyrstu heimsstyrjaldar mann-
kynssögunnar í kjölfar þessara
umskipta. Allt þetta leiddi hinsveg-
ar til langþráðs frelsis listamanna
og leyfði þeim loksins að gera opin-
berlega uppreist gegn hlekkjaðri
fortíð. Og þá gerðist það að málara-
listinni er Iyft upp á svið hugans.
Duchamp benti á að einræði sjáald-
ursins hefði skaðleg áhrif, þar sem
það leiddi til óhjákvæmilegrar dýrk-
unar á handverkinu sem skilaði sér
á kostnað fleygrar hugsunar. Menn
settu samasemmerki við heimsk-
ingjann og listmálar-
ann. Ur þessu varð
eitthvað sem nefnt hef-
ur verið and-list og
kom andi þessara við-
horfa sérstaklega vel
fram í uppátækjum
dadaistanna. Menn
höfðu hreinlega fengið
sig fullsadda á fagur-
fræði 19. aldarinnar og
tóku nú til við að
splundra hinni „sam-
ræmdu heild fegurðar-
innar“. Þessi hug-
myndafræði þróaðist
svo áfram fram eftir
öldinni og í því sam-
bandi er við hæfi að
minnast á hugmyndir Joseph Beu-
ys, þýsks orustuflugmanns í ann-
arri heimsstyijöldinni, sem segja
má að hafi „frelsast" með ákvörðun
sinni að gerast listamaður í lok
þess mikla stríðs. Áhrif hans á yngri
listamenn hafa verið mikil, bæði
meðan hann lifði og eftir dauða
hans, og skipar hann fyrir marga
þeirra hlutverk einskonar „gúrú“
listheimspekinnar. Umhugsunar-
vert er hinsvegar með þetta í huga
að þrátt fyrir að bæði Beuys og
fyrirrennari hans Duchamp hafí svo
að segja hafnað öllum hefðbundn-
um gildum listarinnar vora báðir
þessir miklu áhrifamenn stórkost-
legir fagurfræðingar, en verk þeirra
bera því best vitni og vekja hrifn-
ingu allra þeirra er skynbragð á
hafa.
Fagurfræði
Áhugavert er í framhaldi af
þessu að gera sér aðeins grein fyr-
ir hvað felst í orðinu „fagurfræði",
en það er þýðing á erlenda hugtak-
inu „ásthetik“, sem notað var sem
samt við sig
Fagurfræðin hefur
aftur fengið uppreisn
æru, segir Jón Thor
Gíslason, í hugleiðing-
um sínum um list
og listamenn.
heiti yfír hina „samræmdu heild“,
sem takmarkaðist satt að segja fyrr
á öldum við fremur þröngsýnar feg-
urðarhugmyndir, en af þessum
ástæðum hefur orðið fengið á sig
slæman stimpil, þannig að margir
mega ekki heyra á það minnst enn
þann dag í dag. Upprana orðsins
„ásthetik", er hinsvegar að fínna í
grískri tungu, líkt og raunin er um
mörg önnur djúpstæð hugtök, en
það er dregið af orðasambandinu
„aisthetike episteme", sem leggja
má út sem: skynræn athugun og
þekking á áhrifum og tilfínningum,
komið af nafnorðinu „aisthetikos“,
þ.e.a.s.: skynræn eftirtekt, eða það
að fínna skynrænt fyrir einhveiju,
sem myndað er úr sögninni „aistha-
nesthai": það að taka eftir, fínna
fyrir einhveiju...
Af þessu má sjá að með hugtak-
inu er í rauninni einfaldlega átt við
að vera skynrænt vakandi, á þann
hátt að veita hinum skynræna heimi
eftirtekt og rannsaka með sjáöldr-
unum þau áhrif sem hið sjáanlega
hefur á okkur mannfólkið. Afrakst-
ur þessara athugana er svo um-
myndun hinna margvíslegu þátta
yfir í „samræmda heild“, þ.e.a.s.
yfír í listaverkið. Hitt er annað mál
hvort menn vilja í þessu sambandi
tala um grandvöll allrar fegurðar,
eða eitthvað annað, en óhætt er að
fullyrða að fagurfræðin sem slíkt
hafi fylgt myndlistinni allt frá upp-
hafi, enda má sjá á ofangreindum
skýringum að „ferli" það, sem hún
inniheldur, bjó enginn til, heldur er
það einfaldlega hluti af tilveru okk-
ar. Það að afneita fagurfræðinni
ásamt allri tæknilegri kunnáttu á
sínuin tíma var hinsvegar áhuga-
vert uppbrot í listasögunni, sem
kenndi okkur á vissan hátt að sjá
og skilja öðruvísi og víkka þar með
sjóndeildarhringinn, en leiðir óhjá-
kvæmilega til aðgerðarleysis og
stöðnunar þegar fram í sækir og
vill þá raunin verða sú að menn
fara að leita út fyrir hinn eiginlega
miðil. Myndin, þ.e.a.s. hið skyn-
ræna, týnist í „orðinu", sem gerist
þegar byijað er að framsetja mynd-
list í formi texta. Hér eiga við orð
Björns Th. Björnssonar sem finna
má í bók hans Aldaslóð, en þar
segir hann á einum stað eftirfar-
andi: „Myndlistin er svo sjálfstæður
miðill, að oftast nær er ógerningur
að færa inntak hennar yfír í annað
form, og þá kannske sízt af öllu í
orð. Myndrænt listaverk hefur sitt
eigið mál, sitt tjáningarkerfí, sem
hægt er að nálgast á ýmsan hátt,
opna að leiðir til skilnings, en aldr-
ei að skýra að innsta eðli til. Væri
það hægt, þá væri myndlistin óþörf
sem sjálfstæð tjáning mannshug-
ans.“
Frelsi í málningarlykt
Er sú kynslóð var að komast til
vits og ára, sem greinarhöfundur
tilheyrir, bar mest á nýlistarmönn-
unum í augum listspírannar, en svo
hafa þeir verið kallaðir hér á landi,
er aðhylltust hugmyndafræðilistina
(sbr. konzeptlist, flúxus), en margir
minnast blómatímabils SÚM-hóps-
ins og Nýlistasafnsins. Flestir þeir,
er þá vora upprennandi listamenn,
tóku að meira eða minna leyti þátt
í þessu ævintýri, en mörgum varð
þó fljótt innanbijósts líkt og Du-
champ forðum, þegar honum of-
bauð málningarlyktin, fleygði
penslinum og tók til við að tefla
skák í leit að frelsi, að þeir öfugt
við meistarann fundu pensilínn aft-
ur og leituðu að sínu frelsi í máln-
ingarlyktinni.
Höndin en ekki
hugvitið
Myndlistin er sjónræn upplifun
og getur sem slík ekki breyst í
hreina fílósófíu, þó að ákveðin hug-
myndafræði eða öllu heldur hug-
myndaheimur sé hluti af gerðinni.
Svo lengi, sem menn halda áfram
að fæðast og deyja, munu skoðanir
og hugmyndir vera á sífelldri hreyf-
ingu líkt og rafeindirnar í kringum
atómið. Nú við inngöngudyr nýrrar
aldar er ljóst orðið að fagurfræðin,
andstætt öllum spádómum, hefur
aftur fengið uppreisn æru, m.a. í
húmanísku málverki; þannig leikur
tíminn við okkur. En hvað sem öllu
þessu líður er rétt að hafa í huga
að hvað sem verður þegar fram líða
stundir, þá lifum við í sífellt tækni-
væddari og upplýstari heimi og því
mikilvægt að týna ekki tengslunum
við efnislegan og andlegan uppruna
lífsins. Margir mannfræðingar
halda því fram að það hafi verið
höndin en ekki hugvitið sem kom
af stað þróun mannsins til vits-
munavera. Veram því minnug þess
að hugur og hönd eiga samleið og
þrátt fyrir að á stundum hneigist
menn til allt að því hrokafullrar
oftrúar á aukna hugræna vitneskju
og speki, sem ótvírætt markmið
þess háleitasta í þróun mannsins,
er hollt að minnast þess að enn er
blóðið og holdið á sínum stað og
innsta eðlið samt við sig, nema
hvað...
Höfundur er myndlistarmaður.
Ógleymanleg leikhús-
ferð í maí 1952
ÞAÐ VAR Um kl. 19.20 sunnu-
daginn 25. maí 1952 að ég var að
stinga upp kartöflugarð að Sveins-
stöðum, sumarhúsi ijölskyldunnar
hjá Vatnsenda við Elliðavatn. Ég
hafði lokið embættisprófí í lögfræði
skömmu áður, en mundi nú eftir
því, að stúdentaskírteini mitt væri
enn í gildi hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur og nú væri best að nýta það í
síðasta sinn, því afsláttur var góð-
ur. Ég hafði um 40 mínútur til
þess að aka til Reykjavíkur, kaupa
leikhúsmiðann, gleypa í mig matar-
bita, skipta um föt og komast í
Iðnó fyrir kl. 20.00. Willysjeppi ár-
gerð 1946 var tiltækur í för þessa
og var greitt ekið í bæinn, mætti
frekar segja í loftköstum. Það var
altalað, að sá sem þyrði upp í jeppa
þennan hjá greinarhöfundi, yrðj
aldrei hræddur framar á ævinni. I
Iðnó komst ég kl. 19.40 að kaupa
leikhúsmiðann og aftur mættur þar
kl. 20.00.
H.
Leikritið hét „Djúpt liggja rætur“
og er eftir tvo bandaríska blaða-
menn, sem síðar snera
sér að leikritun, þá
James Gow og Arnaud
D’Usseau. Tómas Guð-
mundsson þýddi leik-
ritið, en Gunnar R.
Hansen leikstýrði.
Leikendur voru: Stein-
unn Bjarnadóttir, Em-
ilía Borg, Brynjólfur
Jóhannesson, Erna
Sigurleifsdóttir, Elín
Júlíusdóttir, Þorsteinn
Ö. Stephensen, Guðjón
Einarsson, Steindór
Hjörleifsson, Loftur
Magnússon, Óskar
Ingimarsson og Einar
Einarsson.
Leikritið fjallar um heimili Lang-
dons öldungadeildarþingmanns í
Suðurríkjum Bandaríkjanna og sam-
Engin leikhúsferð
hefur orðið mér
eftirminnilegri, segir
Leifur Sveinsson,
hvorki fyrr né síðar.
band dóttur hans við þeldökkan liðs-
foringja, sem nýkominn er heim úr
síðari heimsstyijöldinni eftir fræki-
lega frammistöðu þar. Fyrir stríðið
höfðu þau sem böm verið leikfélag-
ar, hún, dóttir senatorsins og hann,
sonur hinnar þeldökku eldabusku.
En nú vora þau orðin fullorðin og
felldu hugi saman. Það var ekki í
lagi að mati föður hennar, senators
Langdons. Samdrátt þeirra þurfti
að stöðva með einhveijum ráðum.
Því fær senator Lang-
don þeldökka þjónustu-
stúlku á heimilinu til
þess að lauma gullúri
sínu í rúmið í herbergi
liðsforingjans. Síðan
kallar hann á Serkin
fógeta, sem handtekur
liðsforingjann fyrir
þjófnað.
III.
Þannig hefði málinu
lokið, ef ekki hefði ver-
ið gestkomandi á heim-
ilinu Norðurríkjamað-
ur, Merrick að nafni,
sem komst að hinu
sanna í málinu, greip
í taumana og krafðist þess, að hinn
saklausi yrði látinn laus og málið
upplýst.
IV.
Leikritinu lýkur þannig, að þjón-
ustustúlkan viðurkennir að hafa
komið gullúrinu fyrir í herbergi
liðsforingjans að ósk senators Lag-
dons. Fógetinn opnar gullúrið og
á bakhlið þessa dýrmæta grips
blasir við áletrunin: Heiðurinn ofar
öllu.
V.
Það era 45 ár síðan ég sá þessa
leiksýsingu í Iðnó og hefur engin
leikhúsferð orðið mér eftirminni-
legri hvorki fyrr né síðar. í október
1959 sá ég marga af bestu leikurum
Englands á sviði í London: Ralph
Richardson í Globe Theatre, Mich-
ael Redgrave í Queens Theatre,
Nigel Patrick í Haymarket.
Nokkru áður hafði ég séð í Kon-
unglega leikhúsinu í Kaupmanna-
Brynjólfur Jóhann-
esson leikari.
GREINARHÖFUNDUR og Willysjeppinn vi(jugi árið 1946.
IÐNÓ
höfn þau John Gielgud og Peggy
Aschcroft í Much A Do About Not-
hing eftir Shakespeare.
Allir þessir leikarar voru frábær-
ir en sýningin í Iðnó 25. maí 1952
er mér þó alltaf efst í minni. Að
lokum vitna ég í leikdóm Lárasar
Sigurbjörnssonar í Eimreiðinni, er
hann metur leikárið 1951/1952:
„Maður kinokar sér við að segja
það, en það verður ekki hjá því
komist. Það sem helst horfði í leik-
listar átt í höfuðstaðnum á útmán-
uðunum og vorinu var að fínna í
gömlu Iðnó við Tjömina. Þar tók
Brynjólfur Jóhannesson slaginn í
hlutverki Langdons senators í sjón-
leiknum „Djúpt liggja rætur“.“
Höfundur er lögfræðingur.