Morgunblaðið - 11.03.1998, Blaðsíða 36

jgffi MIÐVIKUDAGUR 11. MARZ 1998
SJONMENNTAVETTVANGUR
MORGUNBLAÐIÐ
Skjámenning
vorra tíma
„Með því að horfa á sjónvarp í eina
klukkustund sér nútímaáhorfandi
meira og flóknara myndmál en forfeður
hans gerðu á allri ævi sinni. “
ÞAÐ þykir frekar lág-
kúrulegt að horfa mik-
ið á sjónvarp. Yfirleitt
er það álitið einkenni
á (list)menningar-
skorti viðkomandi ef hann verður
uppvís að því að horfa á sjónvarp
kerfisbundið, stöðugt, daglega
eða jafnvel of ákaft. Fræðimenn
skilgi'eina sjónvarp sem miðil er
krefst aðeins miðlungs athygli og
þaðan af minna. Þess vegna er
við hæfi að horfa á sjónvarpið af
viðeigandi kæruleysi, eins konar
uppgerðar áhugaleysi, því of
áfergjulegt gláp kemur upp um
hversu grunnt áhorfandinn
stendur menningarlega.
Það þykir líka viðeigandi að
( tala hæfilega illa um sjónvarpið,
segjast horfa
VIÐHORF tilviljanakennt á
------ einn og einn
Eftir Hávar þátt, en að játa
Sigurjónsson að hafa horft á
dagskrána frá
fréttum til dagskrárloka, gerir
enginn sem vill teljast með eðli-
legt viðhorf gagnvart sjónvarpi.
Sjónvarpið er í huga margra ill
nauðsyn, svarti sauðurinn í fjöl-
skyldunni, sem - eins og svartra
sauða er von og vísa - fær lang-
mesta athygli. 011 fjölskyldan
sameinast í athyglinni á honum
en þvertekur fyrir það út í frá.
Þessi neikvæða afstaða er í
samræmi við hina hefðbundnu
kenningu um að sjónvarpið sé
lágmenningarlegur afþreyingar-
miðill. Vilji maður njóta hámenn-
ingar. þ.e. bókmennta, leiklistar,
tónlistar eða myndlistar verður
að gera það með beinum hætti,
en ekki fyrir milligöngu sjón-
varpsins. Þetta þýðir m.ö.o. að
allt sem sjónvarp snertir á verð-
ur lágmenningarlegt, þar sem al-
varleg umræða og skapandi listir
glata inntaki sínu og verða eðli
málsins samkvæmt að einhvers
konar afþreyingu.
í beinu framhaldi er það um-
hugsunarefni hversu lítil umræða
er um sjónvarpið - ekki dag-
skrána frá degi til dags - heldur
fyrirbærið sjálft, hlutverk þess og
áhríf í samfélaginu því sjónvarpið
er ekki einkenni á iðnvæddu nú-
tímaþjóðfélagi, það er andlit þess
og spegill; það gefur forskriftina
að lífsstíl, útliti og athöfnum sem
hæfa nútímafólki. Bent hefur ver-
ið á að lágmenningarlegt eðli
sjónvarpsins komi fram í því að
yfirborð hlutanna, stíll og form,
njóti meiri áherslu en innihaldið.
Nútíminn er upptekinn af því að
^ skapa ímynd, útlit og stíl. „Nú-
tímamenning þar sem skilin milli
hámenningar og lágmcnningur er
orðin óljós, ef ekki horfín, snýst
að miklu leyti um yfírborð hlut-
anna; hún einkennist af þrá-
hyggju um form en ekki innihald.
I listum hefur slíkt tilhneigingu
til að ala af sér útlits- og líkams-
dýrkun (sensúalisma), en í al-
mennara samhengi ýtir það undir
alls kyns neyslu þar sem almenn-
ingur reynir að kaupa ímynd eða
stíl. Sjónvarpið ýtir undir menn-
ingarlega yfírborðsmennsku af
þessu tngi. “ (S. Ewan 1988).
Oft er sagt að sjónvarpið geri
áhorfendur að hlutlausum þátt-
takendum, það mati áhorfandann
sem gleypi umhugsunarlaust það
sem fram er borið. Hér er hið
margnefnda forheimskandi hlut-
verk allsráðandi. Spyrja má
hvern sjónvarpið forheimski með
þessum hætti. Fæstir myndu
telja sjálfa sig í þeim hópi. Hverja
þá? Viðtekin klisja dregur upp
mynd af heiladofnum fjöldanum
sem starir glaseygður á skjáinn
og nærir sig samtímis á draslmat.
Erlendar áhorfendarannsóknir
benda þó til þess að fjöldinn sé
ekki jafn einsleitur og ekki jafn
heiladofinn og kenningin gerir
ráð fyrir. Afþreyingarhlutverk
sjónvarpsins er óumdeilanlegt en
forheimskunaráhrif þess má
draga í efa. Afstaða áhorfandans
er að einhverju leyti mótuð af
umræðunni um neikvæð áhrif
miðilsins (við höfum vara á okk-
ur) og kenningin gerir einnig lítið
úr ályktunarhæfni áhorfandans
og skoðunum hans á þeim fyrir-
bæi'um sem fjallað er um.
Lengst af hafa þau viðhorf ver-
ið ríkjandi að sjónvarpið hafi
mjög mótandi hugmyndafræðileg
áhrif á áhorfendur. Hlutleysis-
stefna ríkissjónvarpsstöðva bygg-
ist á þessari skoðun. A síðustu ár-
um telja sumir fjölmiðlafræðing-
ar að innrætingarhlutverk sjón-
varpsins sé fyrst og fremst fólgið
í stöðugri endurtekningu og eft-
iröpun á samfélagsfyrirbærum;
hið ríkjandi ástand hlutanna birt-
ist nánast eins og náttúrulögmál.
„Myndmál þess (sjónvarpsins) er
ekki aðeins lýsandi heldur gefur
einnig forskrift. Það sýnir ekki
aðeins hvað fer fram í þjóðfélug-
inu heldur sýnir okkur hvernig á
að uðlugust því. Auk þess sýnir
það refsingunu sem fylgh- því að
aðlagast ekki. Stöðugar endur-
tekningar á sams konar mynd-
máli skapa sjónvaipsveröld þar
sem hið hefðbundna er viðtekið
og uðlögunin er reglan." (Kellner
1982).
Bresk könnun sem gerð var ár-
ið 1994 leiddi í ljós að eitt eða
fleiri sjónvarpstæki eru á 95-98%
heimila í landinu og að daglega
væri kveikt á sjónvarpinu 4,9-5,3
klukkustundir og að hver einstak-
lingur innan fjölskyldunnar eyddi
daglega að meðaltali 3-3,8
klukkustundum í að horfa á sjón-
varpið. Þetta er meiri tími en fer
samanlagt 1 öll önnur áhugamál
(meðal)fjölskyldunnar og kemur
næst á eftir vinnu og svefni. ís-
lensk könnun árið 1994 sýndi
fram á að meðaláhorf er 16
klukkustundir á viku. Það er tals-
vert minna en breska könnunin
sýnir en umtalsverður tími engu
að síður. Óhætt er að fullyrða að
ekkert fyrirbæri í veröldinni fái
jafnmikla athygli jafnmargra og
sjónvarpið og því er ekki að
undra að barist sé hart um yfir-
ráð á þeim markaði, hvort heldur
er alþjóðlega eða á smærri svæð-
um. Einnig hér á Islandi.
Myndmettun (image satur-
ation) er einnig fyrirbæri sem
fræðimenn nota yfir hinn el-
ektróníska myndheim nútíma-
mannsins. Fjölmiðlafræðingurinn
John Fiske er ómyrkur í máli
þegar hann segir: „Mettunin er
slík að um er að ræða fullkominn
eðlismun en ekki stigsmun á milli
okkar tíma og fyrri tíma. Með því
að horfa á sjónvarp í eina
klukkustund sér nútímaáhorfandi
meira ogflóknara myndmál en
forfeður hans gerðu á allri ævi
sinni. Við búum í dag við gjörólík
tengsl milli myndmálsins sem
fyrir okkur ber á degi hverjum
og reynslu okkur að öðru leyti.
Veruleiki okkar er slíkur að við
drögum engin skil á milli mynd-
málsins ogreynslunnar.“
Áð í
Dresden
Dresden var fegurst borga Miðevrópu,
Flórenz Þýskalands. Umhverfí borgarinn-
ar er ekki síður fagurt, fjallahéruðin í
nágrenni hennar bera þannig heitið
saxneska Sviss. Bragi Ásgeirsson var þar
í könnunarferð og heimsókn til vinar síns
Horst Zimmermanns fyrrverandi safn-
stjóra Albertinum og hermir hér lítillega
af því sem á daga hans dreif.
EITTHVAÐ er þetta verk úr
silfri og kóröllum nútímalegt,
þótt gert hafi verið í lok 16.
aldar. Höfundur Abraham
Jamnitzer.
ÞAÐ er ekki nema liðlega
tveggja tíma lestarferð frá
Berlín til Dresden, en um
þessar mundir er ljóðurinn
sá, að farið er frá brautarstöðinni
Lichtenberg, sem er austast í út-
jaðri Berlínar. Komnir á leiðarenda
eru menn hins vegar í miðri borg
kjörfurstanna með Agústarnafnið,
sem gerðu staðinn að höfuðdjásni
Miðevrópu, Flórenz Þýskalands.
Arið 1995 var ofarlega á baugi að
sækja borgina óviðjafnlegu við Sax-
elf heim í annað skipti, skoða þær
mörgu sýningar sem í gangi voru í
tilefni stríðslokanna hálfri öld áður.
Og þó ég hafi verið á leiðinni í mörg
ár og freistingin mikil, voru list- og
sögusýningarnar enn fleiri í Berlín,
svo ég náði ekki á leiðarenda í það
skiptið. Varð til talsverðra eftir-
þanka, því þáverandi forstöðumað-
ur Málverkasafns nýrri meistara,
Albertinum, Horst Zimmermann,
hafði lengi verið óspar að hvetja
mig að koma í heimsókn. Sjálfur
hafði maðurinn kannski ekki úr há-
um söðli að detta, því hann hafði
verið nær tuttugu ár á leið til mín
og Sögueyjunnar.
Zimmermann byggði upp Tvíær-
inginn í Rostock, og leiddi hann í
heila tvo áratugi, en þótt ég væri
meðlimur alþjóðlegu nefndarinnar
frá 1967-81 og hefði nokkur sam-
skipti við hann var ég hóflega upp-
lýstur um einkahagi mannsins. Það
var fyrst eftir að hann lét verða af
því að koma til íslands fyrir nálægt
tveim árum að rakinn var að
nokkru örlagavegur sem ég hafði
ekki hugmynd um. Var fæddur og
uppalinn í Dresden, hafði upplifað
loftárásirnar miklu á borgina í
stríðslok og verið forstöðumaður
Albertinum í áratug áður en honum
var falin uppbygging tvíæringsins.
Og síðan annan áratug eftir að
hann hætti í Rostock, eða allt þar
til aldurstakmörkunum var náð um
áramótin 1995-96. Bæði embættin
voru mikilvæg og erfið í austurhlut-
anum og hér þurfti engan meðal-
mann að velja til forystu, fremd
safna hafði einfaldlega ekki forgang
í Alþýðulýðveldinu. Þannig var list-
höllin við Svanatjörn í úthvei'fí
Rostock hin eina sem upp reis í 40
ára sögu þess og fátt ef nokkuð
gert til viðhalds eldri söfnum, þau
frekar látin drabbast niður. Þó
sagði áhrifamaður nokkur í flokkn-
um einhverntíma, að menn ættu að
byggja fleiri listhallir, því það
minnkaði þörfina á fangelsum!
Evrópuhraðlestin til Búkarest
hafði stuttan stanz, svo fólk var til-
búið með farangur sinn við út-
göngudyr. Ekki þurfti ég að svipast
um er ég sté á brautarpallinn því
Zimmermann
var þegar kom-
inn, þrautþjálf-
aður að taka á
móti ferðalöng-
um, nánast með
ofvirkt sjötta
skilningarvit á því
sviði.
Aldarfjórð-
ungur var frá
síðustu dvöl minni í borginni og
voru það minnisstæðir dagar. Þá
var alþjóðlegu nefndinni komið fyr-
ir á Köningshof, einu fínasta hótel-
inu og væsti ekki um okkur. Þó
skeði einn daginn, nokkru áður en
farið skyldi í dagsferð til flestra
hinna sögufrægu halla í nágrenni
borgarinnar að ég drakk eitraðan
■ austurþýskan kóladrykk, fékk
magabruna og úr leik. Það fór afar
illa í mig og nú skyldi úr bætt, sem
var gert með meiri ágætum en
nokkrar væntingar vóru um. Fyrir
óviðráðanlegt orsakasamhengi bar
komu mína óvænt að, svo Zimmer-
mann varð að gera breytingar á
vinnuáætlunum sínum og strika út
fundi og viðtöl, en borgarlistasöfnin
hagnýta sér enn víðfeðma þekkingu
hans og hann er með skrifstofu á
aðalstöðvunum að mér skilst. Hins
vegar hafði hann breytt vinnuher-
bergi sínu heima í gistirými fyrir
mig. Hefur ennfremur þann starfa
fyrir ferðaskrifstofu nokkra að fara
með hópa á söfn og sýningar vítt og
breitt um Evrópu. Gerist þetta
nokkrum sinnum á ári, og í maí fer
hann til Stokkhólms, menningar-
borgar Evrópu 1998, og
mun þá væntanlega skoða
sýninguna Kjörsifjar, sem ég
sagði honum frá og hann var afar
leiður að hafa misst af. Er ekki
að efa að fararstjórnin sé 100%,
jafn lífsreyndur og fróður og
Zimmermann er á sínu sviði. Er
við vorum að skoða hof og hörg
í gamla daga las hann margra
alda og breytilega stflsögu af
ytri byrði þeirra eins og að
drekka vatn og var stundum
að uppgötva eitthvað nýtt og
ljómaði þá allur. Annað, sem
ég fékk nú mun betra tæki-
færi til að sannreyna, er eðlislægur
hæfileiki hans að skoða hlutina og
endurnýja sýn sína á þeim, eins og
hann væri að sjá þá í fyrsta skipti.
það er þetta sem hefur vægi til úr-
slita í lífinu, hæfileikinn að sjá og
upplifa, en ekki afgreiða það sem
menn hafa áður séð, sem eitthvað
sem tæmt hefur verið og rúið mikil-
vægi. „Eg hef séð þetta áður“ er
grunnfærð setning í návist
Zimmennanns, því að jafnvel á
gamla safninu hans, Gemáld-
egalerie Neue Meister, var hann
stundum á eftir mér svo niðursokk-
inn sem hann og kona hans voru að
skoða listaverk sem þau um árabil
höfðu dags daglega haft í næsta
sjónmáli! Maður þekkir þetta, því
endurfundirnir geta verið líkastir
því að hitta gamla vini eftir
nokkurn aðskilnað. Mikil listaverk
eru stöðugt að skapa ný viðbrögð,
nýja ögrun, eru vel að merkja eng-
an veginn dauðir hlutir.
Safnið var áður í Zwinger, þar
sem Semper galleríið svonefnda,
eitt frægasta safn veraldar er til
húsa, ekki einungis fyrir Sixtínsku
Madonnuna, sem veitir Mónu Lísu
BLÖKKU STÚLKA með
skál, Benjamin Thomas
og Melchior Dinglinger,
u.þ.b. 1709. Nashyrnings-
horn, gull, silfur, smelti,
demantar. Græna
hvelfingin.