Morgunblaðið - 28.04.1998, Blaðsíða 38

y 38 ÞRIÐJUDAGUR 28. APRÍL 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Um gagn-
rýni
„Gagnrýnendur eru eins oggeldingar í
kvennabúri: Þeir vita hvernig það er
gert, þeir hafa séð það gert daglega en
þeirgeta ekki gert það sjálfir. “
Það líður vart sá vetur
að ekki verði einhver
krytur á milli gagn-
rýnenda og lista-
manna eða aðstand-
enda þeirra. Ritdeilur eru ekki
óalgengar og fær þá allt að
fjúka sem annars myndi teljast
tabú. Myndmálið sem notað er
til að lýsa gagnrýnendum og
starfi þeirra er kapítuli út af
fyrir sig. Sennilega er geld-
ingslíkingin hans Brendans
Behans sú frægasta og togað-
asta: „Gagnrýnendur eru eins
og geldingar í kvennabúri: Þeir
vita hvernig það er gert, þeir
hafa séð það gert daglega en
þeir geta ekki gert það sjálfír.“
Og auðvitað
UinunDE mætti einnig
VlunORr rifjaupporð
eftir Þröst Kenneth Tyn-
Heigason an: „Gagnrýn-
andinn er mað-
ur sem þekkir leiðina en kann
ekki á bílinn."
Málþing um listgagnrýni í
fjölmiðlum var haldið á Degi
bókarinnar, 23. apríl síðastlið-
inn, sem bar upp á sumardag-
inn fyrsta að þessu sinni. Hall-
dór Guðmundsson, útgáfustjóri
Máls og menningar, var einn af
átta fyrirlesrurum á þinginu og
benti meðal annars á að tími
Brandesar væri liðinn, að hinir
miklu gagnrýnendur sem
stæðu eins og vegvísar í lands-
laginu væru ekki lengur til.
Abending þessi kom í kjölfarið
á fyrirlestri Jóns Viðars Jóns-
sonar, leiklistargagnrýnanda
Frjálsrar verslunar, þar sem
hann líkti hlutverki sínu í ís-
lensku leikhúslífí óbeint við
hlutverk Brandesar í höfundar-
ferli Ibsens. Jón Viðar vildi
með öðrum orðum þakka sér og
gagnrýni sinni að listrænar
framfarir hefðu orðið hjá Leik-
félagi Reykjavíkur undanfarin
misseri og sagðist hann ekki
vilja gera sér upp neina hóg-
værð í þeim efnum.
Hér koma fram tvö grund-
vallarviðhorf til gagnrýni. Að
mati Halldórs er hlutverk
gagnrýnenda ekki að vera leið-
beinandi fyrir listamennina
heldur að skoða og meta verkið
sem til umfjöllunar er á al-
mennan hátt. Gagnrýnandinn
hefur hins vegar mun stærra
hlutverki að gegna í huga Jóns
Viðars, hann á að leggja línurn-
ar fyrir listamennina.
Það er auðvitað enginn Ge-
org Brandes á meðal vor sem
stendur og spuming hvort einn
maður gæti haft jafnmikil áhrif
nú og Brandes hafði í kringum
síðustu aldamót. Hér kemur
fleira til en aukin fjölmiðlun og
aukinn fjöldi þeirra sem fjalla
um bókmenntir og listir. Það
sem einkennir menningarum-
ræðuna er fyrst og fremst hug-
myndalegur og aðferðafræði-
legur margbreytileiki. Það er
varla hægt að tala um neina
„Hovedstrpmninger" eða meg-
instrauma, eins og Brandes
gerði, heldur einkennist tíminn
af allsherjar öngþveiti og upp-
lausn. Og eina leiðin fyrir
gagnrýnandann að öðlast ein-
hvern skilning á þessu ástandi
er í raun og veru að henda sér
Brendan Behan -
út í iðuna og reyna svo að ná
landi einhvers staðar áður en
hún dregur hann í kaf. Og það
er með þennan skilning að
vopni sem hann getur reynt að
varpa einhverju ljósi á það sem
er að gerast, á bókmenntirnar,
leiklistina, myndlistina o.s.frv.
Gagnrýnandi getur svo hvatt
listamenn til að gera hið sama
en að ætla sér að setja upp ein-
hver umferðarmerki er bjart-
sýni eins og menningarlands-
lagið er í dag.
Ef við höldum áfram að
hugsa um Brandes þá eru áhrif
gagnrýnenda nú til dags miklu
tilviljunarkenndari en þá var.
Gagnrýnin er vissulega þáttur í
almennri hugmyndaumræðu,
sem er skoðanamyndandi og
mótar alltaf þá sem eru beinir
eða óbeinir þátttakendur í
henni að einhverju leyti, en hún
er jafnframt mun viðameiri og
fjölþættari nú en áður. Þótt
áhrifvald gagnrýnenda í þessu
samhengi hafí vafalaust minnk-
að er örugglega ekki lögð nógu
mikil áhersla á þennan þátt í
gagnrýninni og menningarum-
ræðunni yfírleitt hér á landi.
A þinginu komu fram margar
athugasemdir um faglega
þekkingu og nálgun gagn-
rýnenda. Tónlistar- og mynd-
listarmenn kvörtuðu undan því
að fagleg rök skorti í umfjöllun
um greinarnar. Frekar væri
stuðst við tilfínngaleg rök.
Þessi sama umræða hefur lengi
verið uppi á teningnum í
tengslum við bókmenntagagn-
rýni. Öll þekkjum við gagnrýni
þar sem rakinn er söguþráður
verks, það síðan sett í bók-
menntasögulegt samhengi og
eitthvert almennt mat lagt á
það að endingu. Slík vinnu-
brögð eru varla verjandi lengur
og þótt ekki megi rugla saman
tímaritsumfjöllun og blaða-
gagnrýni þá verður hin síðar-
nefnda óneitanlega öllu áhuga-
verðari og vandaðri ef fræði-
legur grunnur hennar er ekki á
reiki.
Öngþveiti tímans hefur hins
vegar sett gagnrýnendur í enn
meiri vanda hvað þetta snertir
en áður. Það er í raun ekki
lengur spurning hvort gagn-
rýnendur eigi að styðjast við
ákveðnar fræðikenningar í
skrifum sinum eða ekki, um
það er nánast gerð skýlaus
krafa, það er miklu frekar deilt
um hvaða aðferðum á að beita,
hvaða kenningar eru nothæfar
og í hvaða tilfellum. Um þetta
þyrfti að fara fram ítarleg um-
ræða; það þyrfti að viðra helstu
kenningar í nútíma aðferða-
fræði, kynna þær og ræða.
Slíka umræðu hefur reyndar
alltaf vantað hér á landi. Hluti
af slíkri umræðu gæti farið
fram í gagnrýninni sjálfri. Þá
þyrftu menn að fara að ráðum
Dagnýjar Kristjánsdóttur bók-
menntafræðings sem benti á
það á þinginu að það væri ekki
aðeins nauðsynlegt að gagn-
rýnendur beittu ákveðinni
fræðilegri nálgun heldur að
þeir gerðu grein fyrir því á
skilmerkilegan hátt hvaða að-
ferð eða kenningu þeir beittu í
hvert skipti.
Ný húsnæðislög?
PÁLL Pétursson fé-
lagsmálaráðherra á
heiður skilinn fyrir
margvíslegar aðgerðir
til aðstoðar þeim sem
lent hafa í erfiðleikum
vegna húsnæðiskaupa
og góðan vilja til að
bæta hag íbúðarkaup;
enda og leigjenda. í
því skyni m.a. hefur
hann nú lagt fram
frumvarp á Alþingi um
endurskoðun húsnæð-
ismála í heild sinni.
Frumvarpið ber þess
þó glögg merki að vera
eingöngu samið af
stjómendum og starfs-
mönnum núverandi húsnæðiskerf-
is, ráðuneyta og sveitarfélaga. Þeh-
hafa fallið í þá slæmu gryfju að
horfa um of á gamla kerfíð. Við
fljótlega skoðun virðist breytingin
ekki önnur en sú að það sem nú
heitir í dag Húsnæðisstofnun ríkis-
ins skuli framvegis heita Ibúða-
lánasjóður og að það sem nú heitir
félagslegt lán heiti í framtíðinni
viðbótarlán.
Kostir frumvarpsins
Meginkostur frumvarpsins er að
samkvæmt því á að fækka hús-
næðislánasjóðum úr þremur í einn
og hætta að niðurgreiða vexti í
húsnæðiskerfinu en jafna þess í
stað hlut fólks heildstætt í gegnum
vaxtabótakerfi skv. tekjuskattslög-
um.
Gallar frumvarpsins
Aðalgalli frumvarpsins er að
sem fyrr á að draga línu við tiltek-
in tekjumörk og veita þeim sem
eru undir þessum mörkum meiri
lánafyrirgreiðslu en hinum sem
eru nokkrum tugum þúsunda yfír
tekjumörkunum. Fyrir þessum
skörpu skilum hafa aldrei verið
nein rök. Þeim sem eru undir
tekjumörkunum á að lána 90% af
kaupverði í stað allt að 100% áður.
Hinir sem eru yfir tekjumörkun-
um eiga að geta látið sér nægja
65-70% lánshlutfall. í núverandi
húsnæðiskerfi er 90-100% lánsfyr-
irgreiðsla veitt úr félagslega kerf-
inu. Stór hluti þeirra sem hafa
verið yfir tekjumörkunum, og því
ekki getað fengið lán þar, hefur
heldur ekki getað fengið fyrir-
greiðslu í húsbréfakerfinu vegna
þess að hann hefur ekki átt til þau
30-35% af kaupverði sem þar er
krafist. Þessum hópi, sem fer
stækkandi, hefur alla tíð verið út-
hýst úr báðum kerfunum, sem er
algerlega óþolandi
misrétti. Það er líka
tímaskekkja að það
skuli eiga að vera
sveitarfélögin sem
ákveði hverjir eiga að
fá viðbótarlán þ.e. allt
að 90% lán af kaup-
verði íbúðar. Það er
ekki í anda jafnræðis-
reglu stjórnarskrár-
innar að fólk í ná-
kvæmlega sömu spor-
um fái mismunandi
opinbera fyrirgreiðslu
eftir því hvar það býr
á landinu, og því hver
stefna viðkomandi
sveitarfélags er í hús-
næðismálum. Starfsfólk banka-
stofnana, sem hefur það hlutverk
að meta greiðslugetu fólks í hús-
bréfakerfinu, getur að sjálfsögðu
einnig metið hverjir eiga rétt á allt
að 90% lánshlutfalli, eftir reglum
sem um það giltu, án þess að sveit-
Ef okkur á að takast að
halda hérlendis hæfi-
leikaríku fólki telur
Viggó Jörgensson að
fyrirgreiðsla í húsnæð-
ismálum verði að vera
sambærileg við ná-
grannalöndin.
arfélögin þurfi að koma þar nærri,
enda á ekki að h'ta á það fólk sem
sveitarómaga.
Á hinum Norðurlöndunum og
víða í Vestur-Evrópu geta al-
mennir íbúðarkaupendur fengið
a.m.k. 80% lánafyrirgreiðslu á
u.þ.b. 5% vöxtum til 25 ára og
sums staðar óverðtryggt. Ef við
íslendingar ætlum að halda hér-
lendis því unga og hæfUeikaríka
fólki sem við eigum, og fá þá aftur
heim sem nema erlendis, verðum
við hafa hér sambærilega fyrir-
greiðslu í húsnæðismálum og ger-
ist í nágrannalöndunum. Aðeins
hluti þeirra sem eru að koma sér
upp bömum og búi á til 30% af
kaupverði til að kaupa sína fyrstu
íbúð. Og aðeins hluti þeirra sem
þurfa að stækka við sig á þau 35%
af kaupverði sem áskilin eru.
Þetta vandamál hefur í marga ára-
tugi verið leyst með því að fólk
hefur tekið lifeyrissjóðslán og
bankalán með allt of stuttum láns-
tíma. Þessi lán bera vexti sem nær
ekkert barnafólk hefur efni á að
greiða, til viðbótar við verðtrygg-
ingu. Bankakerfið hefur verið
mjög tregt til að axla þjóðfélags-
legar skyldur sínar og lækka vexti
og lengja lánstíma vegna húsnæð-
isöflunar einstaklinga. Bankakerf-
ið krefst ennþá veðtrygginga sem
eru innan við 50-60% af mark-
aðsvirði íbúða, en á því veðbili eru
að sjálfsögðu húsbréfalán.
Hvað er til ráða?
Það er mjög sjaldgæft að alþing-
ismönnum gefist tækifæri að bæta
hag stórs hluta landsmanna eins
og verður ef þeir bera gæfu til að
hækka almennt lánshlutfall hús-
bréfa í 80%. Enn sjaldgæfara er,
eins og í þessu tilfelli, að það kosti
ríkissjóð nær ekkert fé. Félags-
málaráðherra hefur sjálfur bent á
góða reynslu af hækkun lánshlut-
falls úr 65% í 70% til þeirra sem
era að kaupa í fyrsta sinn. Eins og
áður var vikið að er hér lagt til að
lánafyrirgreiðsla hlaupi á heilum
prósentum frá 80% til 90% eftir
aðstæðum hvers og eins. Samhliða
þessu þarf að hækka hámark hús-
bréfa úr 6,1 milljón í 7,5 milljónir
króna vegna kaupa á notuðu hús-
næði og hækka hámarkið sömu-
leiðis úr 7,3 milljónum í 8,5 millj-
ónir króna vegna nýbygginga. Til
að koma í veg fyrir að þessi breyt-
ing valdi þenslu í þjóðfélaginu þarf
svo að beina því til banka- og fjár-
málastofnana að lánaíyrirgreiðsla
til einstaklinga verði fýrst og síð-
ast ákveðin á grundvelli greiðslu-
getu hvers og eins, en ekki á því
hvaða lánsveð eða ábyrðarmenn
þeir geti útvegað.
Aðeins á að vera eitt húsnæðis-
kerfi fyrir alla landsmenn sem
hyggja á íbúðarkaup eða bygg-
ingu. Það er húsbréfakerfið með
stighækkandi lánsprósentu eftir
hag hvers og eins og vaxtakjör
eiga að vera þau sömu fyrir alla.
Leiðréttingar þar á, vegna félags-
legra aðstæðna, eiga að gerast í
gegnum vaxtabótakerfið. Stefna
þarf að því að bankakerfið taki við
húsbréfakerfinu.
Undirritaður skorar á félags-
málaráðherra og aðra alþingis-
menn að hækka almennt lánshlut-
fall í húsbréfakerfinu í 80% af
kaupverði, hliðstætt við það sem
gerist í nágrannalöndum okkar, og
bæta þannig hag tugþúsunda ís-
lendinga til langrar framtíðar.
Höfundur er löggiltur fasteignasali.
Viggó
Jörgensson
„VIÐ skulum sofa á
þessu, hróið mitt,“ var
viðkvæði ömmu minn-
ar þegar ég bar eitt-
hvað undir hana sem
mér lá meira en lítið á
hjarta - „og farðu svo
með bænimar þínar
fyrir svefninn." Bæði
þessi hollráð hef ég í
huga þegar ég festi
þessi orð á blað.
Á Alþingi er nú til
umræðu frumvarp til
laga um gagnagranna
á heilbrigðissviði og
frumvörp til laga sem
varða hálendi Islands
með nýjum hætti.
Fyrrnefnda framvarpið lýtur að
nýtingu einkaleyfisaðila á heil-
brigðisupplýsingum um einstak-
linga í þeim mæli sem enga hlið-
stæðu er að finna í veraldarsög-
unni og hin síðarnefndu varða al-
mannarétt með þeim hætti að eng-
in fordæmi eru fyrir í Islandssög-
unni.
Annars vegar er um það að
ræða að ganga með
nýjum hætti á þann
rétt til einkalífs, frið-
helgis og persónu-
frelsis, sem hingað til
hefur ekki verið talið
sæmandi að ræða,
a.m.k. ekki í Evrópu
eftirstríðsáranna, og
hins vegar að ráða til
lykta með lagasetn-
ingu í einu vetfangi
aldagömlu ágreinings-
máli um yfirráðarétt á
hálendinu.
Um þessa tvo meg-
inþætti mannlegrar
náttúra, mannhelgina
annars vegar og eign-
helgina hins vegar hefur ríkt óein-
drægni um aldir. Manninum er
áskapað að verja gagnvart lögum
og yfirvaldsboði sjálfan sig fyrst,
líf og limi sjálfs sín og sinna, og
síðan eign og verðmætasköpun
sína og sinna - og séð í því að hluta
sjálfsmynd sína sem einstaklings.
Þannig hefur Jón Jónsson hing-
að til sagt að engan óviðkomandi
Lagasetning, ekki í ár-
anna heldur aldanna
rás, segir Björn Þ.
Guðmundsson, hefur
ekki síst lotið að per-
sónu- og eignavernd.
varðaði um það hvað að honum
amaði og á sama hátt kýs Sigríður
Sigurðardóttir að fara á fjöll án
þess að þurfa að biðja kóng eða
prest um leyfi.
Lagasetning, ekki í áranna held-
ur aldanna rás, hefur ekki síst lotið
að persónu- og eignarvernd. Með
þeim framvörpum, sem hér hafa
verið gerð að umtalsefni, er í þeim
mæli vegið að grandvallarmann-
réttindum að ástæða er til að
staldra við. Því spyr ég í fullri ein-
lægni: Er nokkur goðgá að fara
fram á það að Alþingi fresti af-
greiðslu þessara frumvarpa frá
vordögum, svo að þjóðin fái í friði
að leggjast undir feld þó ekki væri
nema fram á haustdaga?
Höfundur er prófessor og forseti
lagadeildar Háskóla íslands.
Goðgá
Björn Þ.
Guðmundsson