Morgunblaðið - 19.09.1998, Blaðsíða 42

* 42 LAUGARDAGUR 19. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Þögult
Ijóð
„A sama kátt og í Ijóðlistinni leitar
myndlistin að hinu algilda og skáldskaþ-
urinn þjappar saman í fari einnarper-
sónu því sem náttúran felur í eðli og að-
stæðum fjöldans. “
Goya eöa Lucas
Aþessum dögum gerist
það að fólk hverfur
inn í haustið, sumir
aka burt í því skyni
að sjá haustlitina,
fegurð landsins á þessum árs-
tíma. í spjalli útvarpsmannsins
Eiríks Guðmundssonar við
Skafta Þ. Halldórsson bók-
menntagagnrýnanda í Víðsjá
Ríkisútvarpsins (sem er um
margt athyglisverður þáttur)
skildist mér á Skafta að eldri
kynslóð íslenskra Ijóðskálda væri
einmitt að yrkja um haustið og
rökkrið (kannski misheyrðist
mér?). Þetta að samlagast hausti
og rökkri fannst Skafta ágætt og
við hæfi væri
VIÐHORF
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
vel ort, en hann
var líka að
hvetja yngri
skáld til að láta
í sér heyra og
iðka ekki einungis þögnina og
stunda kyn-ðina.
Einmitt þegar Eiríkur og
Skafti voru að ræða saman í út-
varpinu var ég að fletta nýrri
bók, Kenjunum eftir Franciseo
Goya í túlkun Guðbergs Bergs-
sonar. I formála Guðbergs stend-
ur margt eins og venjulega hjá
honum. A einum stað segir svo:
„Myndaflokkurinn og efni hans
er nátengt bókmenntum þess
tíma sem Goya lifði á (hvorki
verður farið út í þá sálma né
tengslin rakin, enda eru spænsk-
ar bókmenntir næstum óþekktar
hér á landi) og í anda nýklassísku
stefnunnar og hinna frægu um-
mæla Hórasar sem sagði: Ut
pictura poesia erit. Það merkir
eitthvað á þá leið að myndlistin
sé þögult ljóð.“
Onnur tilvitnuð orð frá Guð-
bergi, eftir Goya eða Lucas læri-
svein hans, hljóða svo: ,Á sama
hátt og í ljóðlistinni leitar mynd-
listin að hinu aigilda og skáld-
skapurinn þjappar saman í fari
einnar persónu þvi sem náttúran
felur í eðli og aðstæðum fjöldans.
Með þessu móti, þegar vel tekst
til, býr listamaðurinn til eftirlík-
ingu (af veruleikanum) sem veitir
honum þann heiður að hann er
talinn vera skapandi en ekki þý-
lynd eftirherma."
Kenjamar eftir Goya „óskiljan-
legar og auðskildar í senn“ munu
varla teljast til þagnar og rökkur-
hugsunar (nema að litlu leyti).
Fremur eru þær ögrandi og
ádeilugjamar, enda vissi Goya að
þær myndu storka stjórnvöldum
og almenningsáliti. Goya stendur
því nær uppreisnargjömum
skáldum og listamönnum þótt
hann ætti til margar hliðar.
Sá heimur næturógna og
skrímsla sem Goya dregur upp
er kannski fjarri okkur, helst
em það teikningar Flóka sem
okkur dettur í hug. I ljóðlistinni
sem fyrr var minnst á er allt
með kyrrum kjörum nema ef
vera skyldi hjá Sigfúsi Bjart-
marssyni Zombí-skáldi sem
Skafta varð tíðrætt um í fyrr-
nefndu viðtali.
Sé myndlistin þögult ljóð getur
ljóðið þá verið hávær myndlist?
Eg hef ekkert á móti því þótt
ljóðlistin standi kannski nær
hljómlist en myndlist? Myndlist-
inni nægir ekki alltaf að vera
myndlist og ljóðinu ekki að vera
bara ljóð. Hver og einn vill ná út
fyrir takmörk sín.
Eg býst við að Megas, sem
Skafti Þ. Halldórsson kann að
meta, sé dæmi um textasmið sem
ekki gæti látið sér nægja að
yrkja ljóð, að minnsta kosti ekki
venjuleg ljóð. Fátt hjá Megasi
flokkast undir ljóðlist, að
minnsta kosti ekki að mati undir-
ritaðs. Hann er einhvers konar
sambland listgreina þar sem
dægurlagagerð, söngtextagerð
og hagmælska renna saman í
eitt. Ríkjandi hjá honum er að
ganga fram af hlustendum/les-
endum og nægi ekki einhverjar
fáránlegar staðhæfingar má not-
ast við annað. Vera má að Megas
hafi haft einhver áhrif á skáld-
skap annarra (kannski óbein?),
en grunur minn er sá að í þeim
hópi séu aðallega textahöfundar
á borð við hann, flestir ef ekki
allir mun lakari.
Það er ljóst að ljóðlistin eins
og aðrar listgreinar þarf gust og
endumýjun. Það sem er hollt
fyrir hana kemur þó ekki endi-
lega frá þeim sem hæst láta eða
njóta mestra vinsælda.
Ljóðið er í eðli sínu hljóðlátt
og stendur næst þögninni. Ljóð-
skáld hvetja til þess að farið sé
varlega með orð svo að ekki
blotni í púðrinu. Þau óttast
gengisfellingu orðanna sem
vissulega er sívaxandi nú og á
öllum tímum. Þetta merkir þó
ekki það að skáld, sérstaklega
ung skáld, eigi ekki að láta að
sér kveða með því móti að breyta
og bylta. Það er ljóðlistinni lífs-
nauðsyn að staðna ekki. Aftur-
hvarf til gamalla aðferða er vafa-
samt, en sé notast við til dæmis
gömul form þarf að bæta ein-
hverju við. Þetta gerist þegar
best lætur.
Kannski átti Einar Már Guð-
mundsson einmitt við þetta þegar
hann orti eins konar gagnrýna
stefnuskrá komungur og galvask-
ur (sem hann er auðvitað enn):
ljóðið kom til mín og sagði
héðan í frá erum við hjón
ég mun vera gríma þín
og ganga með þig sem felumynd
þú þarft aðeins
að opna augu þín fyrir hinu fagra,
en ég er orðinn leiður á fegurðinni
sólin vorið og jöklarair mega vera í friði
dýr og jurtir hef ég aðeins séð í
frystihólfum stórverslana
I þessu sama ljóði, heimsókn,
kveðst skáldið leitt á Jóhannesi
úr Kötlum, þjóðlegum kvæðum
um fjöll og firði og eilífum bæna-
stundum með réttlætinu. Einnig
virðist gráhærður strengur
atómskáldanna ekki henta því til
að skjóta örvum sínum. Svona
skáldi nægja ekki haustlitir eða
það að fara í haustlitaskoðun í lífi
sínu og skáldskap. En það er um-
hugsunarefni hvort ekki komi
einhvern tíma að haustlitaferð-
inni og hinu þögla ljóði.
Löngu áður hafði Jóhannes úr
Kötlum reyndar sent frá sér sín
Óljóð þar sem hann skorar værð-
ina á hólm og snýst gegn fornum
gildum en þó einkum nýjum. Það
eru kannski slík óljóð sem við
þurfum á að halda?
FRÉTTIR
Ráðstefna um nátt-
úrufarsbreytingar á
N or ður-Atlantshafí
RANNSÓKNARRÁÐ íslands
stendur fyrir ráðstefnu um nátt-
úrufarsbreytingar á Norður-Atl-
antshafi dagana 23.-26. septem-
ber 1998 í samvinnu við banda-
ríska vísindasjóðinn National Sci-
ence Foundation og fram-
kvæmdastjórn Evrópusambands-
ins;
Islendingar hafa frumkvæði að
þessari ráðstefnu vegna þess að
mikilvægt er að þjóðir beggja
vegna Atlantshafsins beini athygli
sinni að þeim sveiflum sem eru á
ýmsum náttúruferlum á norður-
slóðum. Skilningur á sveiflum í
náttúrunni er forsenda fyrir túlk-
un á breytingum í veðurfari og
sjávarskilyrðum á þessu svæði og
áhrifum þeirra á mannlíf á þessum
slóðum.
Sterkar líkur benda til þess að
um reglulegar langtíma- og
skammtímasveiflur sé að ræða
sem ekki eru enn skýrðar en hafa
mikil áhrif á lífsskilyrði og hag-
vöxt í strandríkjum við Norður-
Atlantshaf. Það hefði ótvírætt
þjóðfélagslegt og hagrænt gildi að
geta skilið þetta samhengi betur
og brugðist við breytingum í tæka
tíð hvort sem þær eru hagstæðar
eða óhagstæðar, segir í fréttatil-
kynningu.
Tæplega eitt hundrað vísinda-
menn frá Islandi, Evrópu og
Bandaríkjunum hafa þegið boð um
að sækja ráðstefnuna. Margir
þeirra eru fremstir á sínu sviði í
heiminum. Meginviðfangsefni ráð-
stefnunnar er þríþætt: Loftslags-
og umhverfisbreytingar á Norður-
Atlantshafi, mælt í áratugum og
öldum, áhrif loftlags- og umhverfis-
breytingar á lífríki og forspársgildi
rannsókna og mat á svæðisbundn-
um áhrifum náttúrufarsbreytinga.
Skipuleggjendur ráðstefnunnar
vonast til að hún verði til þess að
beina athygli að mikilvægum
rannsóknarviðfangsefnum komist
á dagskrá og hvetja til samvinnu
milli bandarískra og evrópskra
vísindamanna á þessu sviði.
Ráðstefnunni verður skipt í sex
hluta, hver með sinni yfirskrift: 1.
Loftslags- og umhverfsibreyting-
ar, 2. Forsögulegt veðurfar á
Norður-Atlantshafi, 4. Áhrif lofts-
lags- og umhverfisbreytinga á
auðlindir og hagsæld, 5. Mæling-
ar, tölfræðileg líkön og spágildi, 6.
Samvinna og brýn rannsóknar-
verkefni á næstu árum.
*
Arstíðar-
fundur
Húmanista
ÁRSTÍÐARFUNDUR Húmanista
í Vesturbæ verður haldinn í Ing-
ólfsbrunni Aðalstræti 9 (Miðbæj-
armarkaði) mánudaginn 21. sept-
ember kl. 20.30.
Á fúndinum verður rætt um hvort
ráðamenn eigi rétt á að halda
öldruðum og öryrkjum undir fá-
tæktarmörkum, að spilla náttúru
landsins, að eyðileggja heilbrigðis-
kerfið, að gefa auðlindirnar og
hvernig megi koma í veg fyrir
þetta, segir í fréttatilkynningu.
Meðal gesta verða Karl
Jónatansson, tónlistarmaður, Pét-
ur H. Ólafsson í stjórn Félags eldri
borgara og Garðar Sverrisson,
varaformaður Öryrkjabandalags-
ins. Auk umræðna verður kaffi og
kökur, söngur, harmonikuspil ofl.
Allir velkomnir.
-------------
Sr. Ólafur
Skúlason
í Ameríku
ÓLAFUR Skúlason biskup mun
fjalla um prestskap sinn meðal
Vestur-íslendinga í Bandaiíkjun-
um og Kanada á árum áður og
svara síðan fyrirspurnum.
Á vegum Vináttufélags Islands
og Kanada. I Lögbergi, Háskóla
Islands, miðvikudaginn 23. sept-
ember, kl. 20.30, í stofu 102. Opinn
fundur, allir velkomnir.
ISLENSKT MAL
UMSJÓNARMANNI er mjög
skemmt við að hlusta á Bragga-
blús Magnúsar Eiríkssonar, bæði
ljóð og lag. Ætli þetta sé ekíd með
því besta sinnar tegundar? Eins og
kunnugt er, hefst hin raunalega
frásögn á því að Magga í bragga
gægist út um gluggann. Hugsið
ykkur hvað þetta yrði kauðalegt,
ef í staðinn segði ?Ein í bragga
Magga kíkir út um gluggann.
Sögnin að kíkja er tiltölulega
ung í máli okkar, komin frá Dön-
um. Hún á rétt á sér í vissum sam-
böndum. Við krakkarnir sökuðum
stundum hvert annað um að kíkja í
feluleik. Þá er kunnugt að menn
eiga áhald, sjónauka, sem þeir
kíkja í.
En sögnin að kíkja er nú ofnot-
uð, t.d. í fréttaþáttum, svo að leið-
indum og málfátækt veldur. Is-
lensk tunga er auðug af sögnum í
svipaðri merkingu. Tökum til
dæmis gægjast. Þetta er prýðis-
sögn, skyld gógur = sá sem glápir.
Þekktur bridge-maður var spurð-
ur hvemig í ósköpunum hann hefði
farið að því að svína rétt. Hann
svaraði: „Eg tók eina öragga séns-
inn, ég gægðist á hjá honum." Það
stappar nærri að manninum fyrir-
gefist athæfið fyrir það eitt að nota
þarna gægjast, en ekki kíkja.
[Séns er runnið frá lat. cadentia -
teningskast.]
Nú era menn jafnvel farnir að
„kíkja á“ veðrið. Það hét einu sinni
að gá til veðurs. Og svo skulum við
ekki gleyma sögninni að líta sem
er einfóld og látlaus og auðveld í
meðforunum.
Það era tilmæli umsjónarmanns,
að menn gefi sögninni að kíkja
langt haustleyfi. [Viðbót: Vel kunni
Kristján Pálsson alþm. að fara
með sögnina að gægjast í grein
hér í blaðinu á dögunum.]
★
Ég er þakklátur fyrir að hafa
fengið eftirfarandi bréf frá Kristni
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
971. þáttur
Pálssyni á Blönduósi: „Kæri vin,
ég þakka kærlega þína ágætu
þætti í Mbl. Og enn liggur mér
nokkuð á hjarta.
Nú færist í vöxt að nota fleirtölu
meira en áður í mæltu máli. Dæmi:
„Konan var búin að ráða sig í marg-
ar vinnur.“ Er þetta rétt? Hvemig
stendur á þessu fleirtöluæði? Nú
tala allir um mörg verð t.d.
Þá er eins og þomið sé að detta
út í talmáli í sumum samböndum.
Dæmi: „Þeir vissu ekki um etta“ -
Hvernig er etta? Ég skil ekki í
essu. Og hér er enn eitt dæmi:
„Hér hafiði ðau = Hér hafið þið
þau. - Þetta síðasta dæmi er úr
Rúv. Getur verið að okkar ágætu
þulir þurfi að hraða svo lestri sín-
um, að þornið verði útundan?
Síðan er málleysan, sem mér
finnst sífellt færast í vöxt, þ.e.
„hluti af fólki“. Nokkur dæmi: „Nú
á að úthýsa stóram hluta fólks.“
Hvaða hluta? „Stór hluti hjúkran-
aríræðinga ætlar ekki til vinnu á
ný.“ I stað: Margir hjúkranarfræð-
ingar ætla ekki og s.frv. (Rúv):
„Hluti fanganna á Litla-Hrauni eru
(svo) á öðra launastigi." í stað:
Sumir fanganna o.s.frv.
Og að lokum frá Stöð 2: „Þar
vora kneyfaðar (svo) margar pyls-
ur“, - og ég sem hélt að kneyfa
væri að drekka!
Vertu ævinlega blessaður og
sæll.“
Athugasemdir umsjónarmanns:
1) Fjarskalega þótti mér nota-
legt ávarpið „kæri vin“. Þetta
minnir mig á liðna daga, þegar
þetta ávarpsfall af vinur var al-
gengt. Sumir hafa reynt að halda
því fram að ávarpsfall (vocativus)
væri ekki til í sérgreindri mynd í
íslensku, en þarna var skýrt dæmi
hins gagnstæða. Til var og ávarps-
fallið son, en reyndar miklu sjald-
gæfara en vin.
2) Fleirtöluárátta verður helst
skýrð með erlendum áhrifum. I
ensku er talað um prices = verð
og þetta færist þannig til okkar, að
við föram að tala um ?verðin. Ég
kann þessu ákaflega illa. Og ekki
er betra, þegar vinna er komin í
fleirtölu. Hins vegar getum við tal-
að um störf.
3) Ég hef ekki orðið þess var að
þorn hverfi alveg framan af orðum,
svo sem ?etta fyrir þetta. Hins er
að gæta, að þ og ð era tvær gerðir
sama hljóðs, þornið óraddað, en
eðið raddað. I eðlilegum framburði
verður þornið oft að eði, sbr. dæmi
Kristins. „Hér hafiði ðau“. Hér
væri stirt að segja „þið þau“.
4) Gagnrýni K.P. vegna „hluti
af“ í stað sumir, nokkrir, margii',
er fullkomlega réttmæt. Þetta er
angi af nafnyrðafíkn nútímans,
sem virðist heldur lítið gefinn fyrir
ýmis fornöfn og sum lýsingarorð.
5) Menn kneyfa stundum vín og
aðra drykki = drekka ákaft,
drekka í teyg, en mat kneyfa menn
ekki. Pylsur hafa menn kannski
rifið í sig eða hesthúsað. En
„kneyfaðar" vora þær ekki og það
því síður sem Baldur Jónsson gef-
ur kennimyndirnar kneyfa -
kneyfði - kneyft í mai-glofaðri
réttritunarbók sinni.
★
Salómon sunnan sendir:
Þeir segja að tröllið sé tryggt,
og þeir sem trúi á það, fái ekki gikt,
en eins og ég hugði,
það alls ekki dugði
henni Oddbjörgu handkrikalykt.
★
Lánaði Eggerti,
fór út á Miðleiti,
fékk ekki kvikindi,
tvo potta af bensíni;
status það helvíti.
(Arnfinnur Arnfinnsson forstjóri
kenndi umsjónarmanni; bragar-
háttur ónefndur.)