Morgunblaðið - 28.10.1998, Blaðsíða 36

„36 MIÐVIKUDAGUR 28. OKTÓBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ

Lista-
menn með
skoðanir
Ástæðan er ekki skortur á skoðunum
heldur hefur sú mynd mótast á undan-
fórnum árum að persónulegar skoð-
anir listamanna séu ekki til útláta
opinberlega.
Rithöfundurinn og
leikarinn Guðmund-
ur Ólafsson vakti
máls á því við mót-
töku bamabóka-
verðlauna Vöku-Helgafells í
haust að sjaldan væri leitað álits
bamabókahöfunda á málefnum
líðandi stundar. Gerði hann því
skóna að skoðanir barnasagna-
pennanna þættu litlu skipta í
hinni háalvarlegu þjóðfélagsum-
ræðu sem stöðugt viðgengst í
fjölmiðlum landsins. Var af orð-
um hans að skilja að bamabóka-
höfundar væru komnir í mál-
þröng mikla, þeim lægju heil
ósköp á hjarta
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
en kæmu því
ekki frá sér
vegna áhuga-
leysis fjölmiðl-
anna. Þetta er
auðvitað sérstaklega slæmt þeg-
ar sú tíska er efst uppi að engin
þjóðfélagsleg skoðun megi birt-
ast í listum, síst af öllu í list
barnabókahöfunda. Þeir dagai’
em liðnir þegar Félagi Jesú og
Uppreisnin á barnaheimiiinu
skiptu þjóðinni í andstæðar fylk-
ingar. Hafi listamaðurinn á ann-
að borð skoðun á einhverju þá
skyldi hann fínna henni annan
farveg en list sína. A hinn bóg-
inn hafa barnabókahöfundar
notið þeirra forréttinda að mega
predika almennar siða- og um-
gengnisreglm- í verkum sínum
og hafa þeir óspart nýtt þetta
svigrúm, enda fjalla allflestar ís-
lenskar barnabækm’ frá síðustu
10-15 áram um náungakærleik,
umferðarreglur og umhverfís-
vemd. Best heppnuðu og mest
verðlaunuðu bækumar era þær
sem ná að flétta þetta þrennt í
spennandi söguþráð.
Kvörtun Guðmundar felur i
sér þá forsendu að listamaður-
inn hafi skoðun á öðra en sjálf-
um sér, hafí áhuga á því sem er
gerast utan við hans persónu-
lega svið og sjái sjálfan sig sem
hluta af hinu stærra samhengi.
Hann sé hreinlega haldinn af
því hallærislega ástandi að vera
„þjóðfélagslega meðvitaður“ og
telji sig hafa ákveðnu hlutverki
að gegna sem uppspretta fram-
legrar og gagnrýninnar hugsun-
ar og sköpunar og taki þetta
hlutverk sitt nægilega alvarlega
til þess að aðrir geri það líka.
Kannski liggur hér fólgin ein
ástæða þess að listamenn era
litlir þátttakendur í þjóðfélags-
legri umræðu, þeir hafa ekki
lengur þessa sýn á sjálfa sig og
eru þarafleiðandi ekki teknir al-
variega. Auðvitað er þetta ekki
algilt en sé litið yfír sviðið verð-
ur ekki einasta fyrir hversu fáir
bamabókahöfundar hafa eitt-
hvað til málanna að leggja held-
ur listamenn yfírhöfuð. Hvar
era skáldsagnahöfundarnir,
Ijóðskáldin, leikaramir, tónlist-
armennirnir, tónskáldin, leik-
stjórarnir, kvikmyndagerðar-
mennimir og myndlistarmenn-
imir þegar talið berst að alvar-
legri þjóðfélagsumræðu? Eg er
þess reyndar fullviss að flestir -
ef ekki allir - í þessum hópi
hafa mjög heitar og ákveðnar
skoðanir á flestum þeim málum
sem snerta hið daglega líf. Ekki
era þeir stöðu sinnar vegna
stikkfrí þegar kemur að launa-
málum, heilbrigðismálum, um-
hverfismálum, dagvistarmálum,
fiskveiðistjórnun og vímuefna-
málum, svo eitthvað sé nefnt af
því sem kemur upp í hugann.
Astæðan er semsagt ekki skort-
ur á skoðunum, þvert á móti,
heldur hefur sú mynd mótast á
undanförnum áram að persónu-
legar skoðanir listamanna séu
ekki til útláta opinberlega. Það
er ennfremur tímanna tákn að
fjölmiðlarnir leita nánast ein-
göngu eftir skoðunum atvinnu-
mannanna í skoðanamyndun
þjóðarinnar, stjómmálamann-
anna, sérfræðinganna og tals-
manna viðeigandi þrýstihópa.
Sjaldnast er tími eða rám til að
bæta öðram við. Vilji aðrir
koma skoðunum sínum að verða
þeir að hafa fyrir því sjálfír með
einhverjum hætti. Undantekn-
ingin frá þessu hvað varðar
listamenn era kjaftaskamir,
þeir sem era ávallt kallaðir til ef
vantai’ „fulltráa listageirans" í
umræðuþátt eða á pallborð.
Þeir sem era þekktir að sér-
visku sinni, kjafthætti eða þykja
fyndnir, enda virðist sem þeim
sé fremur ætlað að vera til
skemmtunar en að skoðanir
þeirra skipti máli.
I þessu samhengi má einnig
velta fyrir sér að á undanfórn-
um áram hafa orðið grundvall-
arbreytingar á allri hugsun um
listir og listsköpun. Sumir vilja
afgi’eiða þetta með einföldum
stimpli og kalla póst-módern-
isma sem undirritaður er varla
einn um að þykja lítið til um.
Meira skiptir að markaðshugs-
un er orðin mjög ráðandi í list-
um, listsköpun er ekki lengur
sjálfsagt mótvægi vanahugsun-
ar og fjöldamenningar, heldur
hluti af hvoru tveggja og þegar
best lætur örlar aðeins á örlitlu
andófí. Margir í hópi listamanna
kunna líka ágætlega við sig í
þessu umhverfi og eru ekki
þeirrar skoðunar að andóf sé
nauðsynlegt, listirnar séu hluti
af markaðsþjóðfélaginu og lúti
lögmálum þess eins og allt ann-
að. Aðrir láta tilleiðast, hafa
samviskubit undir niðri, en telja
sig ekki geta hoppað af lestinni.
Við slíkar aðstæður gegna list-
irnar fyrst og síðast skemmti-
og aíþreyingarhlutverki. Pæl-
ingar um tilgang listsköpunar
og skyldur listamannsins við
þjóðfélagið verða hjákátleg
rómantík í slíku samhengi, hlut-
verk listarinnar er að skemmta,
gleðja og fylla upp í dauðan
tíma; hvort listamaðurinn hefur
skoðanir á einhverju þar fyrir
utan má einu gilda.
Ásýndarvandi
læknastéttar
MÖRGUM íslending-
um, sem búsettir eru
erlendis, þykja furðu
sæta fréttir að heiman
af harðri andstöðu for-
manns Læknafélags
Islands og ýmissa for-
vígismanna íslenskrar
læknastéttar við áform
Islenskrar erfðagrein-
ingar hf. um risavaxið,
íslenskt rannsóknar-
verkefni í þágu lækna-
vísindanna.
Varla þarf frekar að
tína til allan þann
ávinning, efnahagsleg-
an og félagslegan, sem
íslenskt samfélag hefur
af starfsemi þessa nýja fyrirtækis.
Það hefur líka verið rækilega tí-
undað hvernig öryggi upplýsinga
er mörgum sinnum tryggara í
dulkóðuðum gagnagranni en hægt
hefur verið að tryggja í höndum
lækna til þessa. Um slíkt þarf ekki
að deila.
Það sem er hins vegar áhyggju-
efni er fyrst og fremst viðhorf
margra lækna og þær aðferðir sem
þeir hafa beitt til þess að ráðast á
framtak Kára Stefánssonar. Illu
heilli hafa þær öllu fremur orðið til
þess að skerða trúnað milli lækna
og almennings og var þó fremur
þörf á að auka hann.
Trúnaðarbrestur
Læknastéttin hefur á síðustu
árum fremur verið í vörn en sókn
víða um heim. Hún hefur opinber-
lega verið gagnrýnd fyrir að
hunsa með hroka óhefðbundnar
aðferðir til meðhöndlunar ýmissa
sjúkdóma, sökuð um
leynd og klíku-
bræðralag þegar
kemur að rannsókn
meintra mistaka og
hún hefur lengi verið
sökuð um að þiggja
óbeinar mútur lyfja-
framleiðenda í formi
utanferða og gjafa.
Fjöldi blaðagreina og
lesendabréfa ber því
vitni að stór hluti al-
mennings hefur ekki
fulla trá á hæfni og
heilindum margra
lækna.
Spurningar eins og
þessar hafa heyrst:
• Er hugsanlegt að læknar óttist
að með miðlægum gagnagrunni
um arfgengi sjúkdóma kynni að
komast upp um eldri læknamis-
tök?
• Væri ekki rétt að landlæknir
héldi miðlægan gagnagrunn um
hvað einstaka læknai’ þiggja frá
einstökum lyfjaframleiðendum, svo
sem í fonni boðsferða?
Þeir sem til þekkja vita þó að
þetta er hvorki sanngjörn né rétt
lýsing á læknastéttinni í heild. Hér
á stéttin hins vegar óneitanlega við
ásýndarvanda að glíma. Og það
hlýtur að vera mikilvægara fyrir
Læknafélag Islands að starfa
fremur að því að efla tránað milli
lækna og sjúklinga en að formaður
þess sé í krossferð gegn framtaki
sem beinist að því að efla rann-
sóknir, safna til landsins sérþekk-
ingu og auka hana og skapa sér-
fræðingum í heilbrigðisstétt vel
launuð störf á Islandi.
Kannanir sýna, að
þrátt fyrir herferð for-
manns læknafélagsins,
segir Bjarni Sigtryggs-
----------7------------
son, eru Islendingar
hlynntir því að arfgengi
sjúkdóma sé rannsakað
með upplýsingum
úr sjúkraskrám.
Samstarfsverkefni
Heilbrigðisstéttanna bíða mörg
brýn verkefni, ekki síst við að upp-
fræða almenning um mikilvægi
skynsamlegra lífshátta til þess að
bæta heilsu, forðast sjúkdóma og
auka velh'ðan á efri ái*um. Til þess að
því marki verði náð þarf að ríkja
fullur tránaður milh almennings og
lækna. Kannanir sýna að þrátt fyrir
herferð formanns læknafélagsins
era Islendingar hlynntir því að atf-
gengi sjúkdóma sé rannsakað með
upplýsingum úr sjúki’askýrslum og
að þær rannsóknir njóti sama
vemdartíma og nýjungar í lyfja-
framleiðslu.
Það er nefnilega svo að á síðari
tímum hafa flestar nýjungar,
mannkyni til blessunar, orðið að
raun í skjóli tímabundins einka-
leyfís höfundanna. Að þeim tíma
loknum hafa nýjungarnar svo orðið
almenningseign.
Höfundur er sendiráðsritari
i Kaupmannahöfn
Bjarni
Sigtryggsson
V ir kj anaskr ímslið
AÐ undanfömu hef-
ur orðið vaxandi um-
ræða um „hagnýtingu"
hálendisins og þeirra
auðlinda sem þar er að
fínna. Undirritaður
hefur á síðustu tveim-
ur áratugum notið
þeirra forréttinda að
ferðast talsvert um
þetta hálendi, bæði
sumar og vetur. Slíkt
lætur fáa ósnortna
sem reynt hafa. Sú víð-
átta, kyrrð og fegurð
sem víða blasir ennþá
við er nokkuð sem gef-
ur hfínu aukna vídd og
aukið gildi.
Anægjan hefur þó verið blendin
að ýmsu leyti. A þessum áram hafa
framkvæmdagleði og svonefndar
framfarir sífellt sótt lengra inn á
hina dýrmætu auðlind. Nú er þó
svo komið, sem betur fer, að sífellt
fleiri virðast vera að átta sig á að
vert er að staldra við og hugsa sinn
gang. Er þetta það sem við viljum?
Að hvert sem litið er blasi við
stíflugarðar, miðlunarlón, há-
spennumöstur, uppbyggðir vegir
o.s.frv. Einhver kann að segja að
þetta séu nú öfgar, það sé heilmikið
landsvæði enn eftir ósnortið, en sá
hinn sami hefur ekki haft tækifæri
til að fylgjast með því sem hefur
verið að gerast á þessum „fram-
faratímum", hvernig steinsteypan
og víravirkin hafa smám saman,
hægt en bítandi, skriðið lengra og
lengi’a yfir áður ósnortin svæði.
Allt er þetta gert í nafni framfara
og vissulega höfum við sofíð á verð-
inum og sjálfur er ég engin undan-
tekning frá því. Það var fyrst eftir
að farið var að ræða sölu rafmagns
um sæstreng til útlanda sem ég tók
að átta mig á því, fyrir alvöra,
hvert stefndi.
Eitt af þeim svæð-
um sem við félagarnir
höfum ferðast mikið
um er sunnan Hofs-
jökuls. Þar er víða
mikil náttúrufegurð,
bæði sumar og vetur.
Landsvirkjun hefur
þó sífellt sótt að því
þrátt fyrir fyrirheit
um að ekki yrði lengra
gengið t.d. á Þjórsár-
verasvæðið en orðið
var með Kvíslaveitu.
Mér varð því hrein-
lega flökurt við til-
hugsunina þegar ég
sá kortið sem sýnir
svonefnt „Norðlinga-
öldulón“ í Morgunblaðinu 11. októ-
ber sl. Þá varð mér endanlega ljóst
að þetta skrímsli sem við höfum
Þetta skrímsli sem við
höfum komið upp í
formi Landsvirkjunar
og stóriðjufyrirætlana,
segir Eyþór H. Ólafs-
son, er að verða
óviðráðanlegt.
komið okkur upp, í formi Lands-
virkjunar og stóriðjufyrirætlana,
er að verða óviðráðanlegt. Það
þrífst á græðgi og tækniblindu en
því miður einnig á skammsýni okk-
ar sjálfra og skammtímagróða-
hyggju.
Nú er mál að linni. Þessar fyrir-
ætlanir verður að stöðva. Eg veit
að innst í þjóðarvitundinni viljum
við ekki fara svona með landið. Það
er mál til komið að við hættum að
láta sýnilega andstöðu við þessa
framkvæmdagleði einskorðast við
fáa framsýna sérvitringa. Landið
er, eins og þjóðtungan, hluti af því
sem við eram. Við skulum láta
skrímslið svelta um tíma og sjá
hvort það linast ekki í yfirreið
sinni. Sjáum til hvort þá koma ekki
fram haldbetri og skynsamlegri
lausnir á virkjanaþörfinni ef hún
minnkar þá ekki. Innst inni viljum
við enga Fljótsdalsvirkjun, Eyja-
bakkalón, Norðlingaöldulón eða
annað í svipuðum dúr. Við látum
ekki Norðmenn gabba okkur til að
sökkva landinu vegna einhvers ál-
vers í þefrra þágu af því að þeir
vilja halda sinni náttúra ósnortinni.
Eg vil eindregið hvetja alla Is-
lendinga til að hugsa nú sinn gang í
þessu sambandi og leggja sitt af
mörkum til að stöðva þessi ósköp.
Við létum sauðkindina éta landið
niður í svörðinn öldum saman, eig-
um við nú að halda áfram með stór-
virkum vinnuvélum og sementi þar
til ekkert verður eftir nema örfoka
land, miðlunarlón, stíflur og járn-
virki?
Höfundur er verkfræðingur og
fékigi í Ferðiiklúbbnum 4x4.
’slim-line"
dömubuxur frá
gardeur
Qfumu
tískuverslun
v/Nesveg, Seltj., s. 5611680
Eyþór H.
Ólafsson