Morgunblaðið - 06.01.1999, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 6. JANÚAR 1999 31
AÐSENDAR GREINAR
Þróun áfengisvanda -
áhrifa- og áhættuþættir
f’RÓUN áfengis- og
vímuefnavanda er flók-
ið ferli þar sem fjöldi
faraldsfræðilegra þátta
og áhættuþátta skiptir
máli. Mikilvægt er að
gera sér grein fyrir að
það verður enginn
áfengis- eða vímuefna-
sjúklingur sem ekki
hefur neytt slíkra efna.
Einfóld og sjálfsögð
staðreynd sem oft
gleymist en er nauð-
synlegt að hafa í huga
þegar t.d. aðgerðir
stjórnvalda eru skoð-
aðar. Faraldsfræðileg-
ar rannsóknir sýna að
Páll
Tryggvason
flestir byrja á bjór eða léttu vini og
þar á eftir prófa þeir tóbak. Þá taka
við sterkari drykkir og svo kanna-
bisefni og síðan önnur sterkari ólög-
leg vímuefni. Misjafnt er hve lengi
hver einstaklingur er á hverju stigi
eða hvar snúið er til baka ef það
tekst, en allmargir fara leiðina á
hraðferð og sleppa jafnvel einni eða
Það getur verið erfítt
að skýra hvort kom á
undan eggið eða hæn-
an, segír Páll Tryggva-
son í annarri grein
sinni af þremur, þ.e.a.s.
hvort kom á undan
þunglyndið eða áfengis-
og vímuefnaneysla svo
dæmi sé nefnt.
annarri stoppistöð. Þetta er okkur
hollt að vita og muna og má ekki
gleymast nú þegar reykingar ung-
menna fara aftur vaxandi og bráð-
um rennur upp sá dagur að þjóðin
getur haldið upp á 10 ára afmæli
þess að hið háa Alþingi ákvað að
gera tilraun á æsku þessa lands, í
nafni frelsis og frjálshyggju, með
leyfí til sölu á áfengum bjór. Við er-
um e.t.v að taka í hús fyrstu upp-
skeru þeirrar ákvörðunar. „Töðu-
gjöld“ eru framundan.
Margir mismunandi þættir leiða
til eða auka líkur á þróun áfengis-
og vímuefnavanda, svokallaðir
áhrifa- eða áhættuþættir. Sam-
kvæmt fjölmörgum rannsóknum
sem gerðar hafa verið má telja tugi
slíkra þátta. Færri þættir eru
þekktir sem hafa greinanleg vemd-
andi áhrif.
Mikilvægt er að gera greinarmun
á fikti unglingsára annars vegar og
hins vegar á áhættulifnaði með of-
neyslu og fíkn. Stór hluti ungmenna
prófar áfengi en hópurinn sem
skapar vandamál og hér er til um-
fjöllunar neytir áfengis og vímuefna
of oft, í of miklu magni og oftast of-
an í annan vanda. Það er sá hópur
sem helst kemur til meðferðar eða
einhverra opinberra afskipta.
Hér á eftir verður aðeins stiklað á
stóru til að gefa hugmynd um fjöl-
breytni áhættuþátta og samspils
þeirra: Erfðaþættir eru áhrifavald-
ar í þróun vandans í allt að 60-70%
einstaklinga í áfengis- eða vímu-
efnavanda ef marka má rannsóknir
er varða þennan þátt. Með öðrum
orðum: erfðaefni sem tengist áfeng-
is- og vímuefnavanda færist frá for-
eldri til afkvæmis við getnað. Áhugi
íslenskra vísindamanna á þessu
sviði er því ekki ástæðulaus. Skap-
gerð hvers einstaklings er sjálfri
sér lík allt frá æsku og til fullorðins-
ára en sýnt hefur verið fram á að
viss skapgerðar- og manngerðarein-
kenni auka líkur á áfengis- og vímu-
efnavanda.
Fjölskylduþættir eru sterkir.
Þeir koma m.a. fram í áfengis- og
vímuefnanotkun og neysluvanda
foreldra, fjölskylduerjum, sam-
skiptaörðugleikum og
vangetu til að jafna
ágreining og leysa úr
ýmsum vandamálum.
Eftirlit foreldra með
athöfnum og verkefn-
um ungmenna hefur
einnig sannað sig
skipta máli.
Skólinn er sterkur
áhrifaþáttur í lífi hvers
einstaklings enda 10
ára grunnskólaskylda.
Skólar eru mjög mis-
munandi stofnanir og
ekki hægt að fella und-
ir einn hatt í umræð-
unni en mikilvægt er að
gera sér grein fyrir því
að skólann má gera að félagslega
góðri stofnun sem í forvarnarstarfí
gæti verið mjög öflug í að halda
unglingum frá því að taka upp full-
orðinshegðun og -hætti með þeim
vanda sem því fylgir. Staðfest er að
léleg frammistaða í námi eða lítill
metnaður svo og almennir eða sér-
tækir námsörðugleikar og/eða skert
hæfni til félagslegra samskipta eru
allt áhættuþættir. Allt þetta hefur
áhrif á andlega líðan, sjálfsmat og
sjálfstraust hvers og eins. A alla
þessa þætti reynir í skóla.
Jafnaldrar eru áhrifamiklir og
undir vissum kringumstæðum
sterkasti þátturinn. Þar skiptir
mestu tóbaks-, áfengis- og vímu-
efnanotkun þeirra. Skipulag samfé-
lagsins og metvitund þeirra er fara
fyi-ir skólamálum, tómstunda- og
frístundastarfi og löggæslu skiptir
máli. Aðbúnaður ungmenna bæði í
skóla og í frístundum, eftirlit full-
orðinna og stofnana samfélagsins
hefur afgerandi áhrif ef marka má
erlendar rannsóknir. Augljóst er að
samfélög þar sem ofbeldi og glæpa-
tíðni eru há elur af sér aukinn fjölda
einstaklinga sömu gerðar svo og
áfengis- og vímuefnavanda. Það
sem ekki er jafn augljóst er að sam-
félög sem virðast lík á yfírborðinu
geta í eðli sínu, m.t.t áfengis- og
vímuefnaáhættuþátta, verið mjög
ólík og þessi munur sést ekki nema
við mjög nákvæma skoðun. Vit-
neskja um þá þætti sem þar eru
virkir ætti að gefa stjómum samfé-
laga möguleika á að skipuleggja
unglingastarf og aðbúnað ung-
menna með tilliti til þessara þátta
og þannig hefta þróun áfengis- og
vímuefnavanda og í staðinn stuðla
að bættri andlegri og líkamlegri
heilsu. Rannsóknir sýna að skipulag
og aðgerðir samfélagsins hafa áhrif
á tíðni eineltis, þunglyndis, sjálfs-
vígshugsana, hollustu eða óhollustu
mataræðis, þátttöku í samfélags-
málum, slysatíðni, bílbeltanotkun
og notkun tóbaks, áfengis eða vímu-
efna svo eitthvað sé nefnt. Samfé-
lagslegar aðgerðir eru af öllu að
dæma vænlegar til árangurs og það
er eftir miklu að slægjast. Læknis-
fræðilegir þættir eru miklu meir
gildandi en margan hefur grunað.
Þannig hafa erlendar rannsóknir
sýnt að 60-80% einstaklinga í áfeng-
is- og vímuefnavanda eru einnig
haldnir hegðunarröskun eða andfé-
lagslegri hegðun. Vitað er að hluti
þeirrar hegðunar er afleiðing neysl-
unnar en í öðrum tilfellum orsök og
ef vel er að gáð má í sumum tilfell-
um greina þennan áhættuþátt fyrir
10 ára aldur. Nákvæm skoðun leiðir
í Ijós að 30-50% einstaklinga sem
eiga við áfengis- og vímuefnavanda
að stríða hafa fengið ofvirknisgrein-
ingu. Þunglyndi gerir vart við sig
hjá 20% neytenda og sami fjöldi er
haldinn sjúklegum kvíða. Námsörð-
ugleikar, bæði sértækir og almennir
eða að nám hefur misfarist er til
staðar hjá allt að 90% einstaklinga
sem eiga við áfengis- og vímuefna-
vanda að stríða og undirstrikar það
mikilvægi grunnskólans í forvöm-
um og í því að stuðla að betri and-
legri heilsu þjóðarinnar. Tvíhvörf
geðröskun ungmenna er sérstak-
lega erfíð í greiningu fyrir unglings-
árin og þegar þeim er náð blandast
þau oft saman við það sem án frek-
ari skilgreininga er kallað „ung-
lingaveiki". Nýjar rannsóknir sýna
að slík geðröskun er algengari en
áður var hugað og að minnsta kosti
50% þeirra einstaklinga sem síðar
fá þessa greiningu eiga við afengis-
og vímuefnavanda að etja. Óyndi er
andleg vanlíðan um lengri tíma með
takmörkuðu þoh við álagi, skap-
sveiflum, pirringi og truflun á fé-
lagslegri aðlögun. Einkennin eru
oft, af þeim sem ekki þekkja til,
flokkuð með „unglingaveikinni" en
þessi tegund andlegrar vanh'ðunar
er einnig áhættuþáttur í þróun
áfengis- og vímuefnavanda.
Upptalningin hér að ofan ætti að
gera öllum það ljóst að líffræðilegir
og læknisfræðilegir þættir, og þá
sérstaklega geðlæknisfræðilegir eru
stórh- og jafnvel afgerandi varðandi
þróun áfengis- og vímuefnavanda. Þá
er ótalinn sá heilsuvandi og annað
tjón sem leiðir af neyslu vímuefna.
Það getur verið erfítt að skýra
hvort kom á undan eggið eða hæn-
an, þ.e.a.s. hvort kom á undan
þunglyndið eða áfengis- og vímu-
efnaneysla svo dæmi sé nefnt.
Þetta er ekki spurning um annað-
hvort eða, því ljóst er að margir
einstaklingar sem leiðast út í áfeng-
is- og vímuefnanotkun hafa átt við
geðræn vandamál að stríða, oft í
mörg ár, áður en vímuefnanotkun
hófst og neysla Ieiðir til geðrænna
einkenna og sjúkdóma. Meðhöndl-
un þeirra er í mörgum tilvikum for-
senda árangurs í meðferð og ef
þessu er ekki sinnt í samræmi við
eðli ástandsins eru líkur á árangi-i
verulega mikið minni og tækifæri
fara forgörðum.
Mat og meðferð
Þar sem meðferð við áfengis- og
vímuefnavanda er sinnt af metnaði
tekur mat og meðferð m.a. tillit til
faraldsfræðilegra þátta sem taldir
voru upp hér að framan. Þar skipta
mestu máli líffræðilegir, læknis-
fræðilegir og geðrænir þættir
ásamt félagslegu umhvei-fí og áhrif-
um.
Meðferð sem er margþáttuð og
einstaklingssniðin og tekur tillit til
áhrifaþátta hefur meiri líkur á að
skila árangri en sú sem býður upp
á ákveðið og óumbreytanlegt
prógram án tillits til einstaklings-
viðmiða. Það má líkja slíku ósveigj-
anlegu prógrammi við aðferð stjúp-
móður Öskubusku þegar hún hjó
annaðhvort af framan af tám eða
aftan af hæl dætra sinna til þess að
fá þær til að passa í skóinn. Slíkar
aðferðir eru ekki vænlegar til ár-
angurs. Fjölþætt mat og meðferð
er flókið fyrirbæri sem krefst sam-
hents starfsliðs með mismunandi
sérþekkingu. Náið samband og
samvinna við fjölskyldur, skóla og
annað umhverfí einstaklingsins er
nauðsynlegt.
Eftirmeðferð eða samstarf við þá
sem færir eru um að stjórna henni
þarf að vera til staðar og virkt. Það
fer eftir alvöru málsins hverju
sinni hvaða meðferð æskilegt er að
bjóða upp á og verða tilboð að taka
mið af fjölþættu mati. Sambærilegt
er að ýmis heilsuvandamál eru
leysanleg á stofu heilsugæslulækn-
is meðan önnur þarfnast gjör-
gæslu. Lífíð er fjölbreytt, og
vandamál þess þar meðtalin, því
þurfa að fínnast möguleikar á mis-
munandi meðferð sem taka mið af
þessari fjölbreytni. Það er ekki
nauðsynlegt að slíkum prógrömm-
um sé stjórnað af læknum nema á
alvarlegustu stigum en ljóst er að
allir þessir einstaklingar þurfa mat
sérhæfðs læknis með tilliti til geð-
rænna einkenna og jafnvel einnig
vegna líkamlegs ástands vegna
aukinnar tíðni líkamlegra sjúk-
dóma sem fylgja.
Höfundur er formuður Barna-
geðlæknafélags íslands.
Viltu grennast?
Viltu fá betri hreyfingar?
Viltu bæta þolið?
KOMDU ÞA I DANSINN!
Dansinn er ein besta
alhliða hreyfingin
sem völ er á.
Barnadansar -
Samkvæmisdansar
Kennarar eru Svanhildur Sigurðardóttir og
Heiðar R. Ástvaldsson.
Break - Freestyle - Hip Hop
NATASHA kemur frá NEW Y0RK
hinn 12. með allt það nýjasta!
Salsa
Ef þú ert ein(n) af þeim
mörgu sem sáu myndina
„Come Dance With Me" og
hugsaðir hvað það væri æði
að geta dansað svona vel.
Þessa dansa er hægt að læra hjá okkur.
Kennarar eru Kolbrún Ýr og Bjartmar.