Morgunblaðið - 10.01.1999, Side 12

12 SUNNUDAGUR 10. JANÚAR 1999
MORGUNB LADIÐ
Fjórir áratugir liðnir frá byltingunni á Kúbu
Sósíalisminn
og dauðinn
40 ár eru liðin frá því að Fidel Castro komst til valda
á Kúbu. Asgeir Sverrisson segir frá þeim sigrum sem
unnist hafa, mannréttindabrotum stjórnvalda og
hörmungum miðstýringarinnar.
GÓÐUR hermaður yfirgefur ekki
vígvöllinn, hann heldur sig þar allt
til endalokanna.“ Þessi orð lét
Fidel Castro Kúbuleiðtogi falla í
samtali við erlenda fréttamenn á nýliðnu ári.
Og ekki sýnir hann á sér neitt fararsnið nú
þegar þess er minnst að 40 ár eru liðin frá því
að sveitir Castros steyptu stjóm Fulgencio
Batista 1. janúar 1959 og kúbanska byltingin
varð að veruleika. Kúba er sígilt deiluefni;
byltingin hefur getið af sér framfarir á viss-
um sviðum sem eru einstakar í þessum
heimshluta en lýðræði og mannréttindi hafa
Castro og undirsátar hans fótum troðið undir
herópinu „sósíalismi eða dauði“. Rómantík
byltingarinnar er hins vegar tekin að fölna,
dollarinn ræður ríkjum í hagkerfinu, sem er
komið að fótum fram og „hið spillta hugarfar
fjármagnshyggjunnar“ hefur náð að grafa
um sig. Þótt nokkrir umtalsverðir diplómat-
ískir sigrar hafí unnist á nýliðnu ári er Castro
í vöm á flestum sviðum og þar með byltingin
á Kúbu. Þetta tvennt verður aldi'ei skilið að.
Því verður ekki neitað að árangur Castros
er einstakur. Hann hefur nú ríkt á Kúbu í 40
ár, lengur en nokkur annar leiðtogi ríkis í
Rómönsku Ameríku á þessari öld. Hann er
síðasti kommúnistaleiðtoginn á vesturhveli
jarðar og hefur haldið velli þratt fyrir þrot-
lausar þvinganir Bandaríkjamanna, sem á
ámm áður reyndu að koma honum fyrir
kattamef með misjafnlega hugvitsamlegum
hætti. Hann er einn af síðustu málsvömm
sovét-kommúnismans og trúir því enn að
einungis þessi hugmyndafræði fái frelsað
mannkynið. Þessi Móses sósíalismans boðar
enn að fyrirheitna landið sé innan seilingar
en það kosti endlausa „baráttu" að ná því
marki. Þetta rómantíska hugtak „barátta",
sem svo margir hugsjónamenn á vesturlönd-
um hafa fallið fyrir, er enn í fullu gildi á
Kúbu. Líf almennings er endalaus barátta
við fátæktina en „barátta“ stjómvalda hefur
líka skilað sigmm og fleiri kunna að vera í
vændum.
Háðir erlendu fjármagni
Eitt er vístrí efnahagslegu tilliti hefur bylt-
ingin á Kúbu mistekist gjörsamlega. A þeim
40 áram sem liðin era frá valdatöku Castros
hafa allir ókostir hins miðstýrða hagkerfis
komið í ljós í ríki hans.
Allt fram til ársins 1991 voru stjórnvöld á
Kúbu öldungis háð beinum fjárstuðningi frá
Sovétríkjunum sem nam fjórum til fimm
milljörðum Bandaríkjadala á ári. Sá stuðn-
ingur varð að engu er Sovétríkin liðu undir
lok. Núna er hagkerfið háð fjármagni sem
útlægir Kúbanar, aðallega í Bandaríkjunum,
senda ættingjum sínum en áætlað er að þar
sé um að ræða 400-600 milljónir
Bandaríkjadala á ári hverju.
Ferðamannaþjónusta hefur vaxið
hröðum skrefum og þykir mörg-
um hlálegt að stjóm Castros ______
treysti nú á þessu há-kapítalísku
tekjuleið sem hann fordæmdi á áram áður.
Arið 1957 var Kúba í þriðja til fjórða sæti
á lista yfir öflugustu hagkerfi Rómönsku
Ameríku. Fjóram áratugum síðar, árið 1997,
vai- landið í 16. til 17. sæti í þessu tilliti. Sam-
kvæmt þróunarskýrslu Sameinuðu þjóðanna
er landið við botninn þegar borin era saman
35 ríki Ameríku og Karíbahafs. Einungis
Perú, Dóminíkanska lýðveldið, Paraguay,
Guatemala. E1 Salvador, Bólivia, Nicaragua,
Hondúras og Haíti teljast vanþróaðri.
Hrun Sovétríkjanna kallaði hrikalegan
efnahagsvanda yfir Kúbani. Talið er að hag-
kerfið hafi skroppið saman um 35-40%.
Stjórnvöld telja að fimm ár muni líða til við-
bótar, hið minnsta, áður en svipaðri stöðu og
ríkti árið 1985 verður náð.
Lífsbaráttan er 61410. Þjóðin er fátæk þótt
almennt ríki ekki alvarlegur skortur á allra
brýnustu nauðsynjum. Neysluvamingur er
Dollarinn ræður
ríkjum f hag-
kerfinu
skammtaður og launin era lág - meðallaunin
era um tíu Bandaríkjadalir á mánuði þótt
mai'gir hafi mun meira fé á milli handanna.
Castro og menn hans hafa mætt þessum
erfiðleikum með tilslökunum á ákveðnum
sviðum efnahagslífsins. Dregið hefur verið
lítillega úr miðstýringunni og erlendri fjár-
festingu hefur verið hleypt inn í landið. Hún
er þó enn mun minni á Kúbu en í öðram ríkj-
um þessa heimshluta.
Kúba er þó ekki algjört svartnætti í efna-
hagslegu tilliti. Undantekningin er ferða-
mannaþjónustan sem er ört vaxandi atvinnu-
vegur. Arið 1997 komu 1,2 milljónir ferða-
manna til eyjarinnar og tekjurnar vora tald-
ar nema 1,5 milljörðum Bandaríkjadala.
Sósíaliskir milljónamæringar
Or vöxtur ferðaþjónustunnar hefur hins
vegar haft ýmsa félagslega erfiðleika í fór
með sér. Dollarinn er allsráðandi í hagkerf-
inu og upp hafa sprottið ákveðnar stéttir
sem hafa aðgang að útlendingum og þar með
að erlendum gjaldeyrii'. Þetta fólk er nú kall-
að „los nuevo ricos“ , „hinir nýríku“. Castro
gerði þessa þróun að umtalsefni í ræðu einni
sem hann flutti í júlí í fyrra og sagði þá að ný
stétt „milljónamæringa“ stefndi í hættu hug-
sjónum byltingarinnar um jöfnuð og réttlæti.
„Því meiri sem kynni okkar verða af kapítal-
ismanum og því betur sem við skynjum hvað
er að gerast því meiri verður ógleði mín,“
sagði leiðtoginn. Virtist honum einkum mis-
líka að fólk leigði út hús sín sem ríkið hefði
fengið þeim auk þess sem hann boðaði að
umsvif „euentapropistas", „sjálfstæðra
launamanna“ yrðu heft. Var þessu síðan
fylgt eftir með lagasetningu.
Ferðamannaþjónustan hefur haft vaxandi
misskiptingu auðsins í fór með sér og kallað
fram ákveðna hnignun í samfélaginu sem
t.a.m. birtist í auknu vændi og smærri auðg-
unarglæpum. Jafnframt hefur dollaraflóðið
orðið til þess að rýra gildi pesosins,
kúbanska gjaldmiðilsins og því kallað fram
vaxandi óánægju venjulegra launamanna.
Nefna má að algengt er að herbergi sé leigt
útlendingum fyrir 20 dollara á nóttina sem
er svipuð upphæð og læknir hefur í mánað-
arlaun.
Fjendur Castros hafa löngum gagnrýnt
stjórnarfarið og haldið því fram að það hafi
kallað örbirgð og einangran yfir kúbönsku
þjóðina. Kúba er einræðisríki, aðrir flokkar
en Kommúnistaflokkurinn fá ekki að starfa
og frjáls fjölmiðlun þekkist ekki í landinu.
Frjáls skoðanaskipti era því lítil sem engin,
kosningar eru sjónarspil og marxísk heim-
speki er enn mótandi í menntakerfinu.
Stjórnarandstæðingar sæta þvingunum og
fjöldi þeirra hefur ýmist verið
handtekinn eða sendur úr landi.
Starfsemi katólsku kirkjunnar á
eyjunni hefur verið heft þótt
___^_ nokkuð hafi nú verið slakað á
^klónni í þeim efnum í kjölfar
sögulegrar heimsóknar Jóhannesar Páls II
páfa í fyiTa.
Einstakur árangur
á sviði heiibrigðismála
Hinu verður ekki neitað að aðdáendur Ca-
stros hafa nokkuð til síns máls þegar þeir
lofa þá uppbygginu sem þar hefur átt sér
stað á sviði heilbrigðismála og tiltekinna vís-
indagreina. Heilbrigðis- og menntakerfið era
stolt kúbönsku byltingarinnar og á þeim
vettvangi hafa Kúbanar náð árangri sem
fæst nágrannaríkja þeirra geta státað sig af.
Þannig reyndist ungbarnadauðinn árið
1997 vera 7,42 dauðsföll við hverjar þúsund
fæðingar. Ungbarnadauði er hvergi minni í
Rómönsku Ameríku og raunar er Kúba ná-
lægt 25 sæti í heiminum öllum hvað þetta
varðar. Meðalævilengd er 75,3 ár, aðeins
einu ári skemmri en hún er í Bandaríkjun-
Reuters
FIDEL Castro flytur ávarp í borginni Santiago de Cuba á nýársdag en þar á svölum ráð-
hússins hélt hann fyrstu ræðu sína sem leiðtogi Kúbu fyrir 40 árum. f ræðunni nú sagði
Castro líkt og fyrir 40 árum að byltingin væri „nýhafin“ og lýsti yfir því að sú hugmynda-
fræði væri sú eina er frelsað gæti mannkynið undan oki kapitalismans sem breytti hefði
heimsbyggðinni í eitt „risastórt spilavíti“.
um. Mörgum skæðum barnasjúkdómum hef-
ur verið útrýmt og Kúbanir þykja standa
framarlega á sviði líftækni.
Hið sama á við um ýmsa þætti mennta-
mála á Kúbu. Læsi Kúbana mælist 96% sem
er hæsta hlutfallið í Rómönsku Ameríku og
Karíbahafi enda skólaganga bæði mun al-
mennari og lengri en í flestum nágrannaríkj-
anna.
Efnahagsþrengingar síðustu sjö ára hafa
hins vegar sýnilega einnig komið niður á
heilbrigðiskerfinu, sem er öllum opið, lands-
mönnum að kostnaðarlausu. í skýrslu Al-
þjóða heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) frá
árinu 1997 segir t.a.m. að skurðaðgerðum
hafi fækkað um 40% á árunum 1990-1995
vegna skorts á bæði lyfjum og tækjum. Þá
þarfnist sjúkrahús og heilsugæslustöðvar
víða umfangsmikilla viðgerða. Að auki hafa
komið fram vísbendingar um að menntun
heilbrigðisstétta sé ekki söm og áður er hún
þótti standa á allháu stigi.
Því er oft haldið fram að hnignun heil-
brigðiskerfisins megi að hluta til rekja til
þeirrar ákvörðunar Bandaríkjamanna að
herða enn á viðskiptabanninu gagnvart
Kúbu árið 1992. Samkvæmt lögum sem þá
vora samþykkt mega útibú bandarískra fyr-
irtækja erlendis ekki selja lyf til Kúbu.
Einangrunin rofin
Viðskiptabannið hefur verið það tæki sem
ráðamenn í Bandaríkjunum hafa
einkum beitt til að grafa undan
stjórn Castros og dæma hann til
einangranar á alþjóðavettvangi.
I Bandaríkjunum eru þeir auð-
fundnir sem telja að stefna þessi
sé byggð á grundvallarmisskilningi. Með við-
skiptabanninu gefist Castro færi á að þjappa
þjóðinni að baki sér gagnvart sameiginlegum
óvini.
Bandarískir ráðamenn og nú síðast Bill
Clinton forseti hafa sætt vaxandi þrýstingi
um að láta af stefnu þessari. Jóhannes Páll
II páfi fordæmdi viðskiptabannið er hann
sótti Castro heim og flestir áhrifamestu fjöl-
miðlar Bandaríkjanna hafa hvatt til þess að
því verði aflétt. Hið sama gildir um ýmsa
þungavigtarmenn á vettvangi utanríkismála.
Viðskiptabannið ber hins vegar einkum að
setja í samhengi við þróun bandarískra
stjómmála. í Bandaríkjunum era öflug sam-
tök kúbanskra útlaga starfandi og þeir beita
áhrifum sínum og fjármagni til að þrýsta á
ráðamenn um að hvergi verði slakað á klónni
gagnvart einræðisherranum á Kúbu. Teikn
eru hins vegar á lofti um að skriðþungi þess-
ara hópa fari heldur minnkandi og telja má
líklegt að sú krafa taki að hljóma hærra en
áður að horfið verði frá þessum þvingunum.
Slíkt mun þó aðeins gerast í áföngum, líkt og
sannaðist í liðinni viku er eih'tið var slakað á
samskiptabanni því sem í gildi hefur verið.
A árinu sem var að líða vann Castro einnig
umtalsverða sigra á stjórnmálasviðinu. Stór
skörð voru rofin í þann múr einangranar
sem Bandaríkjamenn hafa reist umhverfis
eyjuna, páfi sótti Castro heim og talsmönn-
um hans á alþjóðavettvangi fór fjölgandi.
Önnur ríki Rómönsku Ameríku og Karíba-
hafs hafa haft forgöngu um að rjúfa einangr-
un stjórnarinnar á Kúbu og samskiptin við
Spánverja, gömlu herraþjóðina, stórbötnuðu
á liðnu ári. Þess er vænst að Jóhann Karl
Spánarkonungur fari í opinbera heimsókn til
Kúbu á þessu ári og verður það stóratburð-
ur.
Fær byltingin haldið velli?
Þrátt fyrir sögusagnir um að Castro sé
dauðveikur maður og fullyrðingar um að
stjóm hans standi á brauðfótum heldur hann
enn velli. Hann er orðinn 72 ára, skeggið er
orðið heldur í-ytjulegt og hendur hans skjálfa
á stundum. Samt virðist hann enn búa yfir
miklum líkamskröftum líkt og hann sýndi við
páfaheimsóknina auk þess hann virðist enn
fara létt með að halda 6-7 klukkustunda
langar ræður.
Efnahagslífið stendur vissu-
lega illa en vera kann að kapítal-
ismi ferðaþjónustunnar sé ávísun
á það fyi-irkomulag sem koma
skal en slík eftirgjöf harðlínu-
stjórna er stundum nefnd
„kommúnismi með kapítalíska ásjónu". Ljóst
er að kjör alþýðu manna munu einungis
batna með frekari tilslökunum á efnahags-
sviðinu. Þær kunna aftur á móti að veikja
stjómina. Þótt Castro njóti enn mikilla vin-
sælda, sem einkum eiga rætur að rekja til
þjóðernishyggju og sjálfstæðisbaráttu, fer
því fjarri að allir séu sáttir við stjórn hans;
ein milljón Kúbana, hið minnsta, hefur flúið
þetta „sæluríki sósíalismans“ í valdatíð Ca-
stros.
A fertugsafmælinu verður engu spáð um
framtíð byltingarinnar á Kúbu. Hún stendur
vissulega höllum fæti, einkum á sviði efna-
hagsmála og framtíðin getur tæpast talist
sérlega björt. Styrkur hennar er í senn helsti
veikleiki hennar;hún er gjörsamlega bundin
við einn mann. An Castros hefði byltingin
aldrei orðið og efasemdir hljóta að ríkja um
að hún fái haldið velli eftir hans dag.
Stórmerkur ár-
angur f heil-
brigðismálum