Morgunblaðið - 10.01.1999, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 10. JANÚAR 1999 25
aldri en Ástríður kona hans lifði fram í háa elli
og lést í Reykjavík 1957. Þriðji skólabróðirinn
og jafnaldri Einars var héraðslæknirinn
Björn Blöndal sem sat réttarhöldin sem rétt-
arvitni og átti eftir að gegna hlutverki réttar-
læknis áður en málinu var að öllu lokið.
Réttur er settur
Vegna ófærðar dróst það fram yfir áramót
að Einar færi austur að Svalbarði til rann-
sóknar málsins en þann 8. janúar leggur hann
af stað við annan mann og á hádegi 11. janúar
er lögregluréttur Þingeyjarsýslu „settur og
haldinn að Svalbarði í Þistilfírði með undirrit-
uðum réttarvitnum, að settum prófdómara
Einari Benediktssyni í umboði og á ábyrgð
hins reglulega sýslumanns B. Sveinssonar“.
Hefjast svo yfirheyrslur á heimilisfólki og
standa þann dag allan sem og hinn næsta dag.
„Vitnaleiðslurnar leiða brátt í ljós að fólk hef-
ur tekið eftir einu og öðru, sumt telur sig hafa
séð þess glögg merki að Sólborg væri vanfær
en þykkt hennar síðan horfið snögglega. Yfir-
heyrslurnar halda áfram næsta dag og er
annar sakborningurinn, Sigurjón Einarsson,
yfirheyrður síðastur þann dag. Hann neitar
sakargiftum í fyrstu en þar kemur að hann
snýr við blaði og játar. Kveður hann systur
sína hafa alið barn í fjósinu á bænum og beðið
sig að grafa það með leynd sem hann gerði
nokkru síðar.“(G.FF. bls. 136)
Tómas Guðmundsson les tón samúðar úr
vitnisburði heimilisfólksins enda eru það „vin-
ir og félagar, sem hlut eiga að máli og öllum
finnst sýnilega vænt um þessar ógæfusömu
manneskjur, sem orðið hafa hræðilegri
ástriðu að leiksoppi. Harmm- þeirra kallar á
dýpstu mannlega samúð, þó að hegðun þeiira
veki angur og óhug.“ Ennfremur segir
Tómas: „Það er presturinn sjálfur, sem er
meðal síðustu vitnanna í þessu þinghaldi, og
framburður hans hefur einnig á sér allan blæ
varúðar og nærgætni. Hann segist ekki hafa
veitt háttum þeirra systkinanna mikla eftir-
tekt, enda hafi honum sýnst atlot þeirra „lík-
ari því, sem gerist stundum milli náskyldra,
heldur en að þau stæðu í sambandi við hold-
legar fýsnir, þrátt fyrir það, að honum hafí
fundizt leiðinlegt og smekklaust að sjá til
þeirra". Enn fremur álítur hann sig hafa séð
einhvern gildleika á Sólborgu, sem honum
hafi ekki virzt með öllu venjulegur en „tekur
það fram, að hann beri mjög lítið skynbragð á
slíka hluti“. Þó kveðst hann eitt sinn hafa innt
Björn Blöndal lækni eftir því, „hvort gildleiki
á kvenfólki, líkur þessu, gæti átt aðrar orsakir
en konan væri þunguð, og hafí læknirinn
kveðið já við því“.
Dauðalíkt ástand
Grípum nú niður í frásögn Guðjóns Frið-
rikssonar sem byggir á sömu heimildum og
Tómas og skapar ekki síður dramatískt and-
rúmsloft í lýsingum sínum. „Dagur er að
kveldi kominn. Hlé er gert á yfírheyrslum.
Sólborg á fjögurra ára gamla dóttm- sem sef-
ur jafnan hjá móður sinni. Eftir játningu Sig-
urjóns er Sólborgu vísað inn í afherbergi í
norðurenda baðstofuloftsins og fullorðinn
karlmaðm- settur til að gæta hennai'. Hún bið-
ur um að fá að hafa dóttur sína hjá sér en það
þykir ekki við hæfi, eins og á stendur, og
henni er neitað."
Um kvöldið ríkir þrúgandi þögn í bænum.
„Skyndilega er þögnin rofin með löngu sker-
andi angistarópi. Það er svo ægilegt að kalt
vatn rennur milli skinns og hörunds á hverj-
um manni á prestsetrinu." Einar Benedikts-
son er einna íýrstur að bregða við og, „gengur
á hljóðið - inn til Sólborgar." „Sólborg liggur í
rúmi sínu, 27 ára gömul, dökkeyg og hrafn-
svört á hár, og engist í „áköfum krampa-
gráti“. Einar Benediktsson kennir sárlega í
brjósti um hana og spyr „hvort hún vildi sjá
barnið hjá sér þar eð honum hugkvæmdist að
orsökin gæti verið hryggð yfír því að barnið
væri tekið frá henni“. Síðan segir aukaréttar-
bók Þingeyjarsýslu sem færð er með eigin
hendi sýslumanns daginn eftir:
„Hin ákærða svaraði því engu en hljóðin
fóru nú að slitrast smátt og smátt og gekk
hinn setti prófdómarí (þ.e. Einar Benedikts-
son) þá frá henni meðan læknisins væri beðið,
og sagði karlmaður sá er gætti hennar að mók
eða svefn mundi hafa liðið yfír hana. Nokkru
síðar kom prófdómarinn þó inn aftur og sýnd-
ist honum ekki betur en að hin ákærða væri
örend eða í einhverju dauðalíku ástandi. Aðr-
ar lífgunaraðferðir bar hann eða aðrir, sem
við voru, ekki þekkingu til að viðhafa en að
dreypa vatni á enni hennar og brjóst en það
kom fyrir ekki.JXG.F. Bls. 137)
Barnslíkið grafið upp
Niðurlag þessarar sögu er dapurlegt. „Hjá
rúmi Sólborgar finnst glas með leifum af hvít-
leitu dufti. Björn Blöndal læknir, sem er nú
kominn á vettvang neðan frá Sjóarlandi, álit-
ur að það sé stryknín. Við rannsókn kemur í
ljós að Sólborg hefur náð í glas með refaeitri
úr kistu bróður síns og hvolft því í sig.“ Dag-

ansia miKla ei.
enda hafi honum
sýnst atlot þeirra
„iíkarí því, sem geríst
stundum milli ná-
skyldra, heldur en að
þau stæðu í sam-
handi við holdlegar
fýsnir, þrátt fyrir það,
að honum hafi fund-
izt leiðinlegt og
smekklaust að sjá til
þeirra“.
inn eftir halda yfirheyrslur áfram þó öllum sé
nú ljóst hver málsatvik séu. Eitt verk er þó
eftir sem ekki verður undan vikist að fram-
kvæma. Sigurjóni Einarssyni er gert að vísa á
staðinn þar sem hann kom barnslíkinu fyrir.
Hann leiðir embættismennina þrjá ásamt
hreppstjóra og vinnumanni að fjárborg er
stendur niður við sjó. „011 hersingin stendur
yfir honum meðan hann krafsar í freðið gólfið
skammt frá inngöngudyrum í vestanverðri
borginni. Þeir standa þar saman á vegg, þrír
skólabræður og samstúdentar úr Lærða skól-
anum, 27 og 28 ára gamlir, sýslumaður, prest-
ur og Iæknh', grannir, fölir, norpandi í gaddin-
um. Loks kemur í leitimar lítið bamslík, vafið
í fátæklega dulu úr þráðardúk. Ungu menn-
irnir líta undan í hryllingi."
Við réttarlíkskoðun á Sólborgu og barninu,
sem Einar Benediktsson er viðstaddur, úr-
skurðar Björn Blöndal að dánarorsök Sól-
borgar sé eitrun en barnið hafi kafnað. Barnið
er gi'afið í kirkjugarðinum en Sólveigu má
ekki grafa innan kirkjugarðsins. „Málið var
leyst með því að hún var sett inn undir torf-
vegginn svo að hún var hvoi'ki fyrir innan né
utan garð. Nú eru bein hennar undir þýfinu í
miðjum kirkjugarðinum," segir Matthías Jo-
hannessen í Ferðarispu í Morgunblaðinu í
október 1971.
Hinn 5. mars 1893 dæmdi Einar Benedikts-
son settur héraðsdómari í Þingeyjarsýslu Sig-
urjón Einarsson til tíu ára betranarhúsvistar.
Landsyfirréttur mildaði dóminn síðar í sex ár.
Var þá endanlega lokið Sólborgarmáli og lék
enginn vafi á hvemig í þann pott var búið þá
er um lauk. Sigurjón Einarsson giftist síðar
og átti afkomendur. í eftirmála að leikritinu
Sólborg segir Matthías Johannessen: „Þjóð-
sagan segir að Einar Benediktsson hafi eftir
harmleikinn haft á tilfinningunni að Sólborg
fylgdi sér. Hann hafi jafnvel átt við hana í
ljóðinu Hvarf séra Odds frá Miklabæ. En auð-
vitað er slíkt út í hött. Það er ort fyrir harm-
leikinn, birtist í Sunnanfara í sept. 1891 með
þeirri athugasemd , að skáldið hafi ekki fylgt
frásögninni í Þjóðsögum Jóns Árnasonar, „né
öðram skrifuðum frásögnum um atburð þenn-
an, heldur hef ég aðeins farið eftir munnmæl-
um, sem ég hef heyrt sjálfur, bæði af Skag-
firðingum og öðrum,“ eins og skáldið kemst
að orði.“
Skáldlegur búningur
Dramatískir möguleikar Sólborgarmáls eru
næsta augljósir. Sterkar tilfinningar og mikil
örlög, óumflýjanleiki aðstæðnanna, glæpur og
refsing, sekt og sakleysi eru gildustu þræð-
irnir sem flétta má úr. Matthías Johannessen
orðar það svo: „Þetta drama var hlaðið
sprengikrafti. Sársauki þess og þjáning eru
engin einangrað fyrirbrigði, heldur kunn
reynsla.“
Sjálfsagt væri einfaldasta leiðin að færa
söguna í skáldlegan búning að rekja málið
eins og það kom fyrir og breyta engu, halda
sig við staðreyndir allt þar til yfir lýkur. Höf-
undinum er þó nauðsynlegt að velja sér sjón-
arhom, taka sér stöðu innan eða utan sögunn-
ar og rekja hana útfrá þeim forsendum sem
sjónarhornið leggur honum til.
Önnur aðferð og nokkru róttækari er að
bæta við persónum, skapa skáldlegt afl innan
hins sögulega ramma. Undir þessa aðferð fell-
ur líka að breyta nöfnum persóna og umhverf-
is og losa um söguna í tíma og rámi. I þriðja
lagi er hægt að víkja frá hinni raunverulegu
atburðarás, breyta henni og gera hlut þeirra
sem að málinu komu annan en hann var í
raunveraleikanum. Gera þann hlut meiri eða
minni eftir atvikum. Söguleg nálægð málsins
sjálfs gerir þessa nálgun viðkvæma án þess að
hér verði lagt mat á siðferðilegt réttmæti
þess. Vafalaust eru ótal fleiri leiðir færar í
skáldlegri útfærslu Sólborgarmáls, en þær
tvær síðari leiðir sem hér er bent á eiga sér
fyrinnyndir í verkum þeÚTa höfunda sem fyrr
voru nefndir. Meðhöndlun Matthíasar Jo-
hannessen í smásögu og leikriti og Thors VII-
hjálmssonar í skáldsögu falla undh' aðra að-
ferðina þó efnistök og skáldskaparleg mark-
mið séu gerólík, en meðhöndlun Egils
Eðvarðssonar í sjónvarpskvikmynd sinni fell-
ur undir síðasttöldu aðferðina.
Burðurinn og Sólborg
I Smásögunni Burðurinn rekur höfundur
söguna samkvæmt frásögn Nikulásar, aldraðs
manns sem hafði verið vinnupiltur á prest-
setrinu Þistilhöfða er þeir atburðir gerðust að
ung stúlka Borghildur varð vanfær af völdum
hálfbróður síns Sigurðar. Ekki era aðrar per-
sónur nafnkenndar í sögunni, en nafnbreyt-
ingar systkinanna eru augljósar. Fyrinnynd
að sögumanninum Nikulási er að likindum
Guðjón Einarsson bóndi á Sævarlandi sem
Matthías vitnar til í fyrmefndri Ferðarispu.
Guðjón var ungur maður í Þistilfirði í lok síð-
ustu aldar, þekkti til heimafólks á Svalbarði
og sá Sólborgu og Sigurjón oftsinnis.
„„Prestshjónin, sr. Ólafur og kona hans, voru
gott fyrirfólk," sagði Guðjón þegar ég talaði
við hann og rifjaði upp gamlar minningar, en
kertaljósið flökti í augum hans. „Sólborg var
ekki ómyndarleg stúlka," bætti hann við eins
og það gerði harmleikinn eitthvað skiljan-
legri.“ Um dauða Sólborgai' segir Guðjón:
„Það vora mannaverk. Það hefði verið auðvelt
að skilja þau að. Og þá hefði meinið hjaðnað.“
í Burðinum era eftirfarandi orð lögð í munn
Nikulási: „En þetta voru mannaverk", bætti
hann við, „að hleypa þessu í þennan loga. Það
hefði verið hægt að réttlæta þetta og skilja
þau að. En - ojæja, hún var ekki ómyndarleg
stúlka, hún Borghildur", og svo tók hann í
nefið og reri fram í gráðið."
Dauðdaga Borghildar er svo lýst: „Það var
sagt að Sigurður hefði útvegað henni eitrið,“
sagði Lási, „en hvað veit ég?“ Hitt var á allra
vitorði að Borghildur hafði áður en hún tók
inn eitrið reynt að koma því einnig ofan í
bamunga dóttur sína sem lá hjá henni í rúm-
inu, en tókst ekki. Var sagt að hún hefði viljað
taka telpuna með sér, hefði þótt það vissara
að þær fylgdust að eins og komið var.“
I leikritinu Sólborg bera allar persónur
verksins sömu nöfn og hinar raunverulegu
persónur málsins utan sýslumaðurinn sem
aldrei er nafngreindur. Samtöl og umhverfi
eru í raunsæjum stíl og allri atburðai'ás máls-
ins fylgt nokkuð nákvæmlega samkvæmt mál-
skjölum. Samtöl í yfirheyrslum era einnig
efnislega samhljóða málskjölunum en höfund-
ur mótar persónumar að vild, skerpir á mál-
fari þeirra og þjappar efninu saman til að
auka á hina dramatísku spennu eins og eðli-
legt er. Meginbreytingin sem gerð er án þess
að það hafi nein áhrif á efnislega niðurstöðu
hinna sviðsettu málaferla er að höfundur bæt-
ir við einni persónu, sem er jafn sögulega
raunveraleg og allar hinar, en var þó í raun-
veraleikanum ekki á staðnum þegar atburð-
irnir gerðust. Þetta er Guðbjörg móðir þeirra
Sólborgar og Sigurjóns sem komin er til að
fylgjast með réttarhaldinu. „Hvernig átti ég
að stija heima í Garði eins og ekkert hefði í
skorizt, þegar ég frétti að þið hefðuð verið
ákærð bömin mín, og sýslumaðurinn væntan-
legur hingað. (með áherzlu) Þið erað þó börn-
in mín, Sólborg.“
Þungamiðja verksins snýst um þessa síð-
ustu setningu. Móðirin sem átt hefur þessi tvö
óskilgetnu börn, annað þeirra, Sólborgu, varð
hún að láta frá sér strax eftir fæðingu, dreng-
inn hafði hún með sér í vinnumennsku á ýms-
um bæjum þar til hann fór sjálfur í vinnu-
mennsku eftir fermingu. Guðbjörg er við-
stödd allar yfirheyrslur, hún neitar að trúa
því að börnin hennar séu sek og sorg hennar
og umkomuleysi mega skoðast sem hinn
tragíski hápunktur verksins þegar Sólborg
liggur á líkbörunum og Sigurjón er úrskurð-
aður í varðhald, sekui- maður. Eftir stendur
hin aldraða móðir með ábyrgðina á uppeldi
fjögurra ára gamallar dótturdóttur sinnar á
herðunum. í eftirmála segir höfundurinn:
„Móðirin leikur hlutverk Jobs í þessu verki -
og sér þess stað oftar en einu sinni. Hún hefði
getað tekið undir með Job þegar hann segir:
„Því að andvörp era orðin mitt daglega brauð
og kvein mitt úthellist sem vatn.“ Sem vel
gætu verið einkunnarorð verksins.“
Grámosinn glóir
I skáldsögunni Grámosinn glóir era aðal-
persónur Ásbjörn sýslumaður og hálfsystkin-
in Sæmundur Friðgeir Björnsson og Sólveig
Súsanna Jónsdóttir. Ekki þarf að fai-a í graf-
götur um hverjar fyrirmyndir þessara þriggja
eru, þó í samhengi skáldsögunnar skipti það
kannski litlu máli. Fjölmargar aðrar persónur
koma við sögu, m.a. presthjónin að Kaldbak
þar sem atburðir sögunnar gerast. Viðfang
Grámosans er þó alls ekki að skálda upp Sól-
borgarmál og breyta útaf þeirri atburðarás
sem þegar er þekkt. Miklu frekar má segja að
höfundur nýti sér á ýmsa vegu þá möguleika
til skáldlegrar túlkunar sem felast í atburða-
rásinni. Fer hann þannig frjálsum höndum
um hugarfar persónanna og tilgang þeirra
með gjörðum sínum. Enda hefur höfundurinn
til þess það frelsi sem hann vill. Ysti rammi
sögunnar sem snertir jafnframt kjarna henn-
ar er lífsreynsla hins unga og óreynda sýslu-
manns sem gengur ótrauður til verks og beit-
ir nokkum hörku við að komast að sannleik-
anum í málinu, en stendur uppi með sann-
leika í báðum höndum, tvístígandi og skilur
að á bakvið staðreyndir liggja tilfinningar;
persónulegt návígið við hinn mannlega harm-
leik hefur dýpkað hann sem persónu. Þá hef-
ur sá sannleikur runnið upp fyrir honum að
raunveraleikinn er einatt dramatískari en
skáldskapurinn. Sýslumaðurinn er öryggið og
harkan uppmáluð við yfirheyrsluna yfir Sæ-
mundi Friðgeiri sem „varaðist að horfa í ægi-
svip dómarans; en fann hin hvössu augu undir
ygglibránunum nísta sig. Hann var strax
hræddur um að geta ekki dulizt fyrir þessum
köldu augum; sem honum fannst tæta af sér
allar hlífar“; Síðar þegar allt er um garð
gengið og Ásbjörn sýslumaður kveður upp
dóminn yfir Sæmundi hefur skilningurinn
aukist og reynslan mildað hann. „Nú þegir
sýslumaður aftur, og horfir áfram á blöðin að
því er virðist, og hvarfla augun nokkuð líktog
hann sé að leita að einhverju sem framar var
sagt, kannski var hann ekki að horfa á blöðin;
kannski framhjá þeim svo lítið bæri á,
kannski ekki á neitt sérstakt."
Dómsdagur
I þriðja vetkinu og þvi sem vissulega er
kv'eikjan að þessari umfjöllun er farið enn
öðrum höndum um efniviðinn. I sjónvarps-
mynd Egils Eðvarðssonar, Dómsdegi, eru all-
ar persónur Sólborgarmáls rétt nafngreindar
þannig að hin sögulega umgjörð verksins
verður tráverðug en á hinn bóginn er breytt
út af réttri atburðarás og hlutdeild vissra per-
sóna gerð önnur en hún var í raun. Engin leið
er að orða þetta öðruvísi þó skáldskaparleyfi
höfundar myndarinnar sé sagt ráða ferðinni.
Róttækustu breytingarnar sem höfundur ger-
ir er að ætla prestinum séra Ólafi Petersen
þann hlut að vera bæði réttur faðir barns Sól-
borgai- og að hafa þvingað Sigurjón hálfbróð-
ur hennar til að gangast við því. Prestfránni
er ætluð sú gjörð að hafa byrlað Sólborgu eit-
ur í þeim tilgangi að hindra að hún kæmi upp
um bónda hennar og drægi þannig skömm yf-
ir heimilið. Sýslumanninum Einari Benedikts-
syni er einnig ætlað að hafa komist að hinu
sanna í þessu máli því Sólborg hvíslar ein-
hverju í eyra hans sem hún er í andarslitrun-
um og horfir sýslumaður þá heljaraugum á
prestfrúna sem brestur í grát við öxl eigin-
mannsins. Þessari vitneskju eða grunsemd
leynir sýslumaður ævilangt en hefur engu að
síður skráð hjá sér í rauða minnisbók sem
hann skilur aldrei við sig. I myndinni er það
ung blaðakona, Anna, sem leiðir fram „sann-
leikann" í málinu þegar hún dvelur hjá Einari
síðustu ævidaga hans í Herdísarvík í janúar
1940.
Burtséð frá þeim siðferðilegu spumingum
sem kunna að vakna þegar svo er breytt frá
sögulega þekktri og væntanlega réttri at-
burðarás án þess að vikið sé við nöfnum eða
staðháttum að öðra leyti, þá er því líkast sem
höfundi myndarinnar hafi sést yfir stærstu
möguleika þessarar sögu til dramatískrar
túlkunar. Presturinn sem siðlaus flagari og
prestfrúin sem bitur eiginkona og samvisku-
laus morðingi gera söguna vissulega reyfara-
kennda og magna í henni spennu en um leið
verður hinn raunveralegi hamleikiu- að engu,
forboðnar ástir systkinanna, glæpur þeirra
gagnvart baminu og refsingin sem óhjá-
kvæmilega fylgir í kjölfari hverfa í skuggann.
Reynsla sýslumannsins unga af atburðunum
skiptir heldur engu í þessari túlkun, hans bíð-
ur það ævilanga hlutskipti að vera vitorðs-
maður með morðingjanum prestfrúnni og sið-
leysingjanum prestinum. Til að knýja fram
þennan síðbúna „sannleik“ málsins hefur Sól-
borg náð sambandi við Önnu í gegnum miðil
og beint henni til sýslumannsins fyrrverandi,
Einars Benediktssonar, sem eyðir síðustu
æviáranum í Herdísarvík, farinn að heilsu og
kröftum.