Morgunblaðið - 11.03.1999, Síða 48

MORGUNBLAÐIÐ
-^8 FIMMTUDAGUR 11. MARZ 1999_____________________
■ MINNINGAR
ÓLAFUR BJÖRNSSON

«

+ Ólafur Björnsson
fæddist í Hjarðarholti
í Laxárdalshreppi í Dala-
sýslu 2. febrúar 1912.
Hann lést í Reykjavík 22.
febrúar siðastliðinn. For-
eldrar hans voru Björn
Stefánsson, f. 13. mars
1881, d. 19. nóvember
1958, Iengst af prófastur
á Auðkúlu í Húnajúngi,
og Guðrún Sigríður Ölafs-
dóttir, f. 27. nóvember
1890, d. 25. júní 1918.
Systkini Ólafs voru Stefán
Magnús, f. 27. maí 1913,
d. 2. júlí sama ár, Ingi-
björg, f. 20. september
1914, d. 13. maí 1977,
Þorbjörg, f. 18. nóvember
1915, Ásthildur Kristín, f.
4. júní 1917, d. 18. júlí
1998. Hálfsystur Ólafs af
seinna hjónabandi Björns
með Valgerði Jóhannsdóttur,
f. 26 apríl 1902, d. 29. mars
1980, eru þær Guðrún Sigríð-
ur, f. 30 júlí 1930, og Ólöf
Birna, f. 2. apríl 1934.
Hinn 23. júní 1943 kvæntist
Ólafur Guðrúnu Aradóttur, f.
29. júní 1917. Foreldrar henn-
ar voru Ari Helgi Jóhannes-
son, f. 5. desember 1888, d. 20.
júlí 1938, og Ása Margrét Að-
almundardóttir, f. 5. september
1890, d. 9. nóvember 1983. Ólaf-
ur og Guðrún eignuðust þrjá
syni: 1) Ari Helgi, læknir, f. 10.
desember 1946, kvæntur Þor-
björgu Þórisdóttur, hjúkrunar-
fræðingi. Þeirra börn eru Ólaf-
ur Þór, Björg, Helgi Þór og
Anna Guðrún. 2) Björn Gunnar,
stjórnmálahagfræðingur, f. 25.
maí 1949, kvæntur Helgu Finns-
dóttur, kennara. Þeirra
börn eru Ólafur Darri og
Guðrún Ása. Stjúpdóttir
Björns er Ragnhildur
Magnúsdóttir. 3) Örnólfur
Jónas, kerfísfræðingur, f.
20. febrúar 1951.
Ólafur varð stúdent frá
Menntaskólanum á Akur-
eyri árið 1931 og lauk
prófí í hagfræði frá
Kaupmannahafnarhá-
skóla árið 1938. Hann var
dósent. og síðar prófessor
við Háskóla Islands 1942-
1982, alþingismaður frá
1956-1971, formaður
BSRB 1948-1956, fprmað-
ur bankaráðs Utvegs-
banka íslands 1968-1980,
formaður stjórnar Að-
stoðar Islands við þróun-
arlöndin 1971-1981 og
formaður Islandsdeildar
norrænu menningarmála-
nefndarinnar 1954-1971. Ólaf-
ur varð heiðursdoktor í hag-
fræði við viðskiptadeiid Há-
skóla íslands árið 1986. Eftir
hann liggja fjölmörg ritverk
um hagfræði, sögu og stjórn-
mál.
Útför Ólafs verður gerð frá
Dómkirkjunni í dag og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
Kveðja frá
Sjálfstæðisflokknum
Þegar ungt fólk af minni kynslóð
fór að velta fyrir sér stjómmóla-
stefnum og stjórnmálahugmyndum
á síðari hluta viðreisnaráranna,
stöldruðum við mörg við hinar
skýru og rökföstu greinar Ólafs
Björnssonar prófessors í Morgun-
blaðinu. Minnist ég sérstaklega afar
^róðlegrar greinar Ólafs eftir innrás
Sovétríkjanna í Tékkóslóvakíu 1968,
en óhætt er að segja, að sú aðgerð
Sovétmanna hafði mikil áhrif á okk-
ur sum og breytti sjónarmiðum. Þar
benti Ólafur á, að Sovétmenn væru
með innrásinni í raun að staðfesta
þá skoðun, sem hann og fleiri höfðu
haldið fram í miklum ritdeilum um
sósíalisma fyrstu árin eftir stríð, að
lýðræðislegur sósíalismi væri illa
eða ekki framkvæmanlegur. Bók
Ólafs, Frjálshyggja og alræðis-
hyggja, sem kom út seint á áttunda
áratug, efldi líka með okkur unga
fólkinu, sem þá var, vitund um þau
sterku rök, sem hnigu að frelsi í at-
vinnumálum. Má jafnvel segja, án
''Sþess að lítið sé gert úr því, sem áður
var sagt og gert, að með þeirri bók
hafi gagnsókn frjálslyndra viðhorfa
hafist í stjórnmálaumræðum á Is-
landi eftir sterk ítök sósíalisma,
hafta- og afskiptastefnu áratugum
saman. Við höfðum vitað í hjarta
okkar, á móti hverju við vorum, en
nú skýrðist fyrir okkur, með hverju
við vorum.
Jafnframt varð okkur ljóst, þegar
við horfðum um öxl, hversu farsæll
þingmaður og hagfræðilegur ráð-
gjafi Ólafur Bjömsson hafði reynst í
þau sextán ár, sem hann sat á þingi,
frá 1956 til 1971. Hin mikla þekking
hans á efnahagsmálum, annáluð
góðgirni hans og eljusemi og sér-
stakur hæfileiki til að orða hugsun
sína vafningalaust og skilmerkilega
komu að afar góðum notum í þeirri
hörðu baráttu, sem þá var háð á
milli hafta og frelsis, áætlunarbú-
skapar og hins frjálsa markaðshag-
kerfis, ríkisafskipta og einkafram-
taks. Ég hika ekki við að segja, að
Ólafur Bjömsson hafi verið einhver
nýtasti og besti þingmaður, sem
Sjálfstæðisflokkurinn hefur haft á
að skipa í sjötíu ára starfssögu
sinni. Ég fann það líka í samtölum
mínum við Ólaf hin síðari ár, hversu
',vel hann fylgdist með stjórnmálum
og áhugasamur hann var um vöxt
og viðgang Sjálfstæðisflokksins og
frjálslyndra viðhorfa almennt í
landinu. Margt af því, sem kom í
hlut minn og samstarfsfólks míns að
framkvæma, hafði hann skrifað um
og mælt fyrir áratugum áður. Vissi
rég, að Ólafur gladdist yfir því, þótt
hann væri allra manna ólíklegastur
til að hreykja sér af því, hversu
langt hann var í raun á undan sinni
samtíð í mörgum efnum.
Fyrir hönd Sjálfstæðisflokksins
votta ég eftirlifandi eiginkonu hans,
Guðrúnu Aradóttur, og þremur son-
um þeirra hjóna innilega samúð.
Davíð Oddsson forsætisráð-
herra, formaður Sjálfstæðis-
flokksins.
Vorið 1938 héldu íslenskir stúd-
entar í Kaupmannahöfn fund í til-
efni þess, að frægasti rithöfundur
landsins, Halldór Kiljan Laxness,
átti leið um. Halldór var að koma
frá Moskvu og kunni frá mörgu að
segja, enda hafði hann verið sér-
stakur gestur ráðstjórnarinnar við
hin alræmdu réttarhöld Stalíns yfir
nokkrum samstarfsmönnum sínum.
Mærði Halldór mjög sameignar-
skipulagið í ræðu sinni og fór í lokin
með vísustúf um Stalín eftir Ka-
sakaskáld að nafni Dsjambúl, sem
hann hafði snúið á íslensku:
í Stalín rætist draumur fólksins um gleði og
fegurð.
Stalín, elskaði vinur,
þú átt ekki þinn líka.
Stalín, þú ert söngvari þjóðvísunnar,
þú ert skáld jarðarinnar.
Stalín, þú ert hinn voldugi faðir Dsjambúls.
Allt ætlaði um koll að keyra í
fundarsalnum, þegar stúdentar
hylltu skáldið að ræðunni lokinni.
En í miðjum fagnaðarlátunum stóð
einn stúdentinn upp og laumaðist
út. Honum var nóg boðið, og á með-
an hann gekk heim, hugsaði hann
aftur og aftur með sér, að þetta
minnti sig helst á samkomu hjá
Hjálpræðishernum á Akureyii, sem
hann hafði eitt sinn sótt af forvitni,
á meðan hann stundaði nám þar í
Menntaskólanum.
Stúdentinn ungi var Ólafur
Björnsson, síðar prófessor og al-
þingismaður, sem þá var að ljúka
hagfræðinámi í Kaupmannahafnar-
háskóla. Á þessum fundi Hafnar-
stúdenta hittust einmitt fulltrúar
tveggja þeirra meginviðhorfa, sem
sett hafa mark sitt á tuttugustu öld.
Halldór Laxness var eflaust mál-
snjallastur hinna íslensku mennta-
manna, sem trúðu því um árabil, að
stofna mætti fyrirmyndarríki á
jörðu niðri, og skipti þá ekki máli,
hverju til væri kostað. En Ólafur
Björnsson taldi, að í mannlegu sam-
lífi yrði að miða við mennina eins og
þeir væru, ekki eins og þeir ættu að
vera. Aðalatriðið væri að virkja
sjálfsbjargarhvöt þeirra og kapp-
girni í almannaþágu, og það tækist
best í skipulagi frjálsrar samkeppni
og séreignar eins og því, sem Adam
Smith hafði lýst á átjándu öld. Á
Hafnarárunum hafði Ólafur líka
kynnt sér rækilega rit austurríska
hagfræðingsins Friðriks von Ha-
yeks, sem átti eftir að fá nóbels-
verðlaun í hagfræði 1974. Hafði
Ólafur sannfærst um það, að áætl-
unarbúskapur eins og stundaður
var í Ráðstjórnarríkjunum og Hall-
dór Laxnes og áheyrendur hans
höfðu verið sem hrifnastir af, fengi
ekki staðist til lengdar. Meginá-
stæðurnar væru þær, að sú þekk-
ing, sem nýta yrði í atvinnulífinu,
væri ekki síður verkleg en bókleg
og að hún dreifðist á alla menn, og
gæti engin miðstjórn safnað henni
saman á einn stað. Til þess að nýta
slíka þekkingu að fullu yrði að
dreifa valdinu til þeirra, sem hefðu
hana. Frjáls verðmyndun á markaði
hefði það aðalhlutverk að afla þekk-
ingar og miðla henni, stilla saman
hinar ólíku einingar atvinnulífsins,
fyrirtæki og heimili, framleiðslu og
neyslu, framboð og eftirspurn.
Ólafur Björnsson fæddist 2. febr-
úar 1912 að Hjarðarholti í Laxárdal,
sonur séra Björns Stefánssonar og
Guðrúnar Ólafsdóttur. Hann reynd-
ist afburðanámsmaður í Mennta-
skólanum á Akureyri, og eftir stúd-
entspróf hlaut hann einn af stóru
styrkjunum, sem svo voru kallaðir,
svo að hann gat eftir eins árs nám í
lögfræði í Háskóla Islands hafið há-
skólanám í Kaupmannahöfn. Þaðan
brautskráðist hann með cand. polit.
próf árið 1938. Eftir nokkurra ára
störf á Hagstofunni gerðist Ólafur
kennari í hagfræði í Háskóla ís-
lands, varð dósent 1942 og prófess-
or 1948 og gegndi því embætti til
lögboðinna starfsloka 1982. Hann
kenndi líka hagfræði um margra
ára skeið í Verslunarskólanum.
Ólafur þótti samviskusamur kenn-
ari og góðviljaður, en ekki mjög
áheyrilegur. Var hann þó vinsæll og
virtur af nemendum sínum, sem
kímdu stundum að því, hversu
viðutan hann væri, og voru sagðar
margar sögur af því, sumar að vísu
vafalaust tilbúningur. Ólafur gerðist
snemma mikilvirkur rithöfundur
um hagfræði og atvinnumál. Skrif-
aði hann sérlega ljóst og skýrt mál
og kunni vel að greina hismi frá
kjarna. Fyrst tók þó að kveða að
Olafi opinberlega, þegar hann ís-
lenskaði útdrátt úr Leiðinni til
ánauðar eftir Friðrik von Hayek til
birtingar í nokkrum hlutum á æsku-
lýðssíðu Morgunblaðsins sumarið
1945. Gerði hann þetta að áeggjun
ritstjóra síðunnar, Geirs Hallgríms-
sonar, þá laganema. Sósíalistar,
hvort sem þeir gengu fram undir
merki Alþýðuflokks eða Sósíalista-
flokks, brugðust ókvæða við þeim
boðskap Hayeks, að sósíalismi hlyti
jafnan að leiða til alræðis, fátæktar
og kúgunar. Hneykslaðist Þjóðvilj-
inn óspart á því í leiðurum, að
„landsviðundrið“ Ólafur Björnsson
væri að snúa skrifum „heimsviðund-
ursins" Hayeks á íslensku.
Hayek var hins vegar forspár,
þegar hann tileinkaði bók sína sósí-
alistum allra flokka. Hér á landi
hafði verið rekinn víðtækur hafta-
búskapur frá því um 1930, og gerð-
ist Ólafur nú einn helsti gagmýn-
andi hans. Þeir Ólafur og samkenn-
ari hans, Gylfi Þ. Gíslason, sem að-
hylltist þá höft og margvísleg önnur
ríkisafskipti, skiptust ósjaldan á
skoðunum um haftabúskapinn opin-
berlega um og eftir 1950. Ólafur
benti þá á það, að aðrar leiðir væru
heppilegri til þess að ná jöfnuði í
viðskiptum Islands við önnur lönd
en innflutnings- og gjaldeyrishöftin,
en ekki síður á hitt, að með höftun-
um var skapað geipilegt vald í hönd-
um opinberra aðila, sem gat verið
frelsinu hættulegt. Hér var til dæm-
is í reynd ritskoðun á erlendum
bókum, því að sérstök gjaldeyris-
leyfi þurfti til að kaupa þau, og voru
slík leyfi alls ekki auðfengin. Enn
fremur voru um skeið svo miklar
takmarkanir á gjaldeyrisyfirfærsl-
um til utanferða, að jafna mátti við
átthagafjötra. Urðu væntanlegir ut-
anfarar að sannfæra opinbera aðila
um það, að brýna nauðsyn bæri til
utanferðanna, svo að þeir gætu
fengið yfirfærslur!
Skömmtunai’valdið, sem skapað
var með höftunum, var auðvitað líka
notað til að ívilna þeim, sem þöfðu
mestu stjómmálaítökin. Ólafur
samdi ásamt dr. Benjamín Eiríks-
syni ýmsar tillögur um umbætur í
hagstjórn, sem framkvæmdar vom
árið 1950, og dró þá nokkuð úr inn-
flutnings- og gjaldeyrishöftum, þótt
ekki hjrfu þau með öllu fyrr en árið
1960. Ungir sjálfstæðismenn með þá
Geir Hallgrímsson og Ásgeir Péturs-
son í fararbroddi hrifust af rökfestu
Ólafs, þekkingu og þunga í málflutn-
ingi og fengu hann í framboð fyrir
Sjálfstæðisflokkinn. Sat hann á þingi
fyrir Reykvíkinga frá 1956 til 1971,
en þá felldi ung knattspymuhetja,
Ellert B. Schram að nafni, hann í
prófkjöri sjálfstæðismarma.
Jafnframt því sem Ólafur kenndi
hagfræði í Háskóla íslands og
Verslunarskólanum, skrifaði fjölda
bóka um hagfræði og atvinnumál og
hafði margvísleg afskipti af stjórn-
málum, gegndi hann ýmsum trún-
aðarstörfum. Hann var meðal ann-
ars formaður Bandalags starfs-
manna ríkis og bæja 1948-1956 og
formaður bankaráðs Utvegsbank-
ans 1969-1980. Ólafur fylgdist vel
með hinum nýju viðhorfum til hag-
stjórnar um og eftir 1970, þegar
hugmyndir þeirra Hayeks og
Miltons Friedmans leystu af hólmi
kenningar Keyness lávarðar um
víðtæk ríkisafskipti. Var þetta Ólafi
mjög að skapi, og árið 1978 gaf
hann út bókina Frjálshyggju og al-
ræðishyggju, þar sem hann gerði
grein fyrir skoðunum sínum á al-
þýðlegan og einfaldan hátt, eins og
honum var lagið. Ungt og frjálslynt
fólk tók bókinni afar vel, og
skömmu síðar var stofnað Félag
frjálshyggjumanna, sem starfaði í
tíu ár að því að kynna hin nýju við-
horf, og verður ekki annað sagt en
það hafi haft erindi sem erfiði. Það
var Ólafi sérstakt ánægjuefni, þeg-
ar Friðrik von Hayek, sem hafði
haft svo mikil áhrif á hann ungan
stúdent í Kaupmannahöfn, kom til
íslands í fyrirlestraferð árið 1980
og þeir fengu tækifæri til að bera
saman bækur sínar. Var í senn fróð-
legt og skemmtilegt að sjá og heyra
þessa tvo hvíthærðu öldunga ræða
saman. Þeir höfðu báðir barist gegn
draumórum um fyrirmyndarríki á
jörðu niðri, en fyrir frelsi innan
marka laga, þar sem sérhagsmunir
færu saman við almannahagsmuni.
Hin síðari ár tók heilsa Olafs að
bila, og kom hann þá sjaldan fram
opinberlega. Engin ellimerki voru
þó á síðustu ritgerðinni, sem hann
birti, í Afmælisriti til Davíðs Odds-
sonar í ársbyrjun 1998, þar sem
hann reyndi að meta stjórnmálaá-
hrifin af falli sósíalismans af sinni
venjulegu glöggskyggni, hófsemi og
yfirsýn. Hygg ég, að Ólafur hafi síð-
ast komið fram opinberlega 17. jan-
úar 1998 í afmælisveislu Davíðs,
sem hann mat allra núlifandi stjórn-
málamanna mest.
Ólafur Bjömsson lést 22. febrúar
1999. Hann var kvæntur Guðrúnu
Aradóttur, ágætri konu, og áttu þau
þrjá syni, Ara lækni, Bjöm fulltrúa
og Jónas kerfisfræðing. Ólafur var
meðalmaður á hæð, fríður sýnum,
nefið hafið upp að framan, varir
þunnar og hárið mikið og jarpt hin
fyrri ár, en snjóhvítt, eftir að hann
tók að reskjast. Þótt hann ætti við
einhvers konar tunguhaft að stríða
og talaði því hægt, var jafnan gaman
að hlýða á hann, því að hann kom
ætíð strax að kjama hvers máls og
hafði auk þess ágæta kímnigáfu.
Leyndu hinar miklu gáfur hans og
hvassur skilningur sér ekki í sam-
ræðum. Hann kunni vel með vín að
fara og það með hann, því að á gleði-
stundum varð hann hinn hláturmild-
asti. Hann var elskulegur í fram-
komu og laus við alla tilgerð og höfð-
ingjadekur. Þótt hann væri prests-
sonur, var hann ekki trúaður maður í
skilningi kristinnar kirkju. Hann var
eindreginn stuðningsmaður vísinda-
legrar hugsunar um mann og heim,
andvígur öllum hindurvitnum og hjá-
trú, en efnislegur og öfgalaus í um-
ræðum. Stundum hefur verið gerður
greinarmunur á tveimur tegundum
gáfumanna, refnum, sem veit margt
smátt, hefur næmar gáfur og sveigj-
anlegar, og broddgeltinum, sem veit
eitt stórt, hefur óbrotgjamt vit og
sterkt, og á sá greinarmunur rót
sína í vísuorði eftir forngríska skáld-
ið Arkilokkos. I þeim skilningi var
Ólafúr Bjömsson tvímælalaust
broddgöltur: Hann vissi eitt stórt, og
það var, hversu h'tið hver maður veit,
svo að finna verður einhver ráð til að
afla og miðla þekkingu manna í milli.
Þrátt fyrir ákveðnar skoðanir sínar
hallaði Ólafur Bjömsson aldrei orði á
nokkurn mann, og svik vora ekki til í
hans munni. Má segja það um hann,
sem eitt sinn var sagt um annan há-
skólaprófessor, að hann hafi verið
hreinlyndur sem hvítabjöm. Með
Ólafi Bjömssyni er genginn einn
merkasti og áhrifamesti félagsvís-
indamaður tuttugustu aldai- á ís-
landi.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson.
Lærifaðir, samkennari og vinur
er látinn. Ólafur Björnsson, prófess-
or í hagfræði, kenndi við Háskóla
íslands í rúm fjörutíu ár. Hann lét
af störfum 1982 þá sjötugur að
aldri. Allir viðskiptafræðingar frá
Háskóla íslands til þess tíma höfðu
notið kennslu hans og handleiðslu.
Hann sinnti einnig stundakennslu
við Verzlunarskóla íslands í rúma
tvo áratugi. Mikill fjöldi ungmenna
hefur því haft fyi'stu kynni sín af
hagfræði hjá honum.
Allt lífshlaup Ólafs Björnssonar
bar það með sér að hann taldi að
þekkingin væri ekki til að safna
henni heldur til að gefa öðram hlut-
deild í henni og beita henni til hag-
sældar fyrir íslenska þjóð. Strax
eftir að hann kom heim frá námi tók
hann þátt í þjóðfélagsumræðunni,
hélt erindi og skrifaði blaðagreinar.
Það gerði hann allt sitt líf.
Fjölmörg tránaðarstörf hlóðust á
Ólaf Björnsson. Yfirgripsmikil
þekking á íslenskum þjóðarbúskap
og traust menntun í hagfræði hafa
eflaust átt sinn þátt í því. Hann var
ráðgjafi ríkisstjórna um efnahagsað-
gerðir, alþingismaður (1956-1971),
sat í bankaráði Seðlabanka Islands
(1963-1968), var formaður banka-
ráðs Útvegsbanka íslands
(1968-1980) og átti sæti í fjölda
nefnda sem fengust við fjölbreytileg
verkefni eins og kjaramál, verðlags-
mál, landbúnaðarmál, staðgreiðslu-
kerfi opinberra gjalda svo að eitt-
hvað sé nefnt. Þar að auki tók hann
þátt í norrænu samstarfi. Hann var
fonnaður Islandsdeildar Noraænu
menningarmálanefndarinnar
(1954-1972) og tók þátt í starfi Nor-
ræna sumarháskólans. Þá var hann
formaður stjórnar Aðstoðar íslands
við þróunarlöndin (1971-1981). Auk
alls þessa var hann formaður
Bandalags starfsmanna ríkis og
bæja frá 1948 til 1956. Þrátt fyrir
þessi umfangsmiklu störf sinnti
Ólafur kennslustörfum sínum af