Morgunblaðið - 24.04.1999, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Jóhönnu og losnaði þá Sighvatur
við það sem hann óttaðist: Nefni-
lega að Jóhanna heimtaði alltaf að
hafa með sér viðræðuefnd.
Yfirleitt reyndu ráðamenn A-
flokkanna að forðast að flækja við-
ræðurnar með of stórum og þung-
lamalegum fundum en iágu þá að
sjálfsögðu undir ásökunum um að
þeir væru að stunda einhver
myrkraverk. Lýðræðislegra væri
að hafa fleiri með í ráðum og tóku
Kvennalistafulltrúar undir þá
skoðun.
Einnig reyndi Gróskufólk, sam-
tök fólks úr A-flokkunum og
Kvennalistanum, margt með rætur
í Háskólafélaginu Röskvu, að fá að-
ild að viðræðunum sem sjálfstæður
aðili. A fundi sem haldinn var í árs-
lok 1997 með fulltrúum viðræðuað-
ilanna þriggja og Gróskumönnum
var þessum kröfum vísað einróma
á bug. Róbert Marshall, einn af
ungliðum Aiþýðubandalagsins, var
afar óánægður með úrslitin en ekki
kom til eftirmála. Gróskufólki
fannst að það ætti að njóta þess að
hafa allt árið 1997 haldið samein-
ingarmálinu vakandi, reyndar áður
en félagið var stofnað foi-mlega
1998.
Óttinn við klofning
Heimildarmenn segja að Mar-
grét Frímannsdóttir hafí sumarið
1997 ekki verið farin að óttast al-
varlegan klofning í Alþýðubandalg-
inu vegna samfylkingarmálanna.
Þótt vitað væri að Hjörleifur Gutt-
ormsson hygði á sérframboð, lík-
lega með Græningjum, taldi hún
það litlu skipta. Hún var enn á því
að Steingrímur J. Sigfússon myndi
ekki ganga svo langt að yfírgefa
flokkinn.
„Margrét var sennilega enn á
báðum áttum, var ekki viss um að
rétt væri að efna til sameiginlegs
framboðs en vildi reyna að fara
með löndum í bili til að reyna að ná
einingu í eigin flokki um aukna
samvinnu," segir einn heimildar-
manna. „Málefnavinnan var líka
eftir. Þá skipti miklu að finna mála-
miðlun um orðalag t.d. í utanríkis-
málum. Og landbúnaðar- og
byggðamál gátu auk þess orðið
snúin.
Þar rákust hagsmunir þéttbýlis-
mannanna í Afþýðuflokknum á
hagsmuni landsbyggðarþingmanna
eins og Steingríms og Ragnars
Arnalds. Ragnar var hins vegar
þegar kominn á þá skoðun að unga
fólkið vildi sameiginlegt framboð,
þunginn í kröfunni væri mikill.
Hann vissi einnig að í hans eigin
kjördæmi var meirihluti fyrir hug-
myndinni. Hann var því raunsær, á
móti því sem honum fannst hálf-
gert gönuhlaup hjá Margréti en
myndi ekki svíkja Ht með því að yf-
irgefa Alþýðubandalagið á svona
viðkvæmri stundu.“
Kvennalistinn ályktaði ekki um
sameiningarhugmyndimar fyrr en
haustið 1997 þótt þar hefði verið
mikil gerjun innanborðs eftir kosn-
ingaósigurinn 1995. Minnstu mun-
aði þá að Kvennalistinn hyrfí af
þingi.
Að sögn Guðnýjar Guðbjöms-
dóttur veltu konumar fyrir sér
þrem möguleikum eftir kosning-
amar 1995. „í fyi-sta lagi að gefast
upp, í öðm lagi að taka karla inn í
samtökin og í þriðja lagi einhverri
annarn leið, t.d. samstarfi við aðra,
til að vinna sjónarmiðum jafnréttis
og kvenfrelsis fylgi“. Hún segir að
fyrir utan brotthvarf Kristínar
Astgeirsdóttur og nokkurra ann-
arra kvenna eftir landsfundinn
haustið 1997 og síðar Kristínar
Halldórsdóttur hafí að mestu ríkt
eining um þá ákvörðun að taka þátt
í Samfylkingunni.
Hún segir málefnaágreining
ekki hafa verið erfiðan, þær hafí
verið sammála um áherslu á jafn-
réttismái i viðræðunum við A-
flokkana og fengið mörgu fram-
gengt. En deiit var innbyrðis í
Kvennalistanum um aðferðir við að
halda áherslum og hlut samtak-
anna í kosningabandalaginu. Á
landsfundi í Reykholti haustið 1998
var meirihluti fyrir því að setja
fram ýtmstu kröfur um hlutdeild
kvenna á framboðslistum og var
Guðný þar framarlega í flokki.
Varð úr mikið fjölmiðlafái-.
Margrét Frímannsdóttir vildi í
fyrstu á fundum með Sighvati og
öðram krötum eftir að Kvennalist-
inn gerði upp hug sinn haustið
1997 að konurnar fengju aðeins
óbeina aðild að viðræðunum eins
og Þjóðvaki. Þýðingarlaust væri að
tala við Guðnýju sem alltaf heimt-
aði að rætt væri á „grasrótar-
gmndvelli" með þátttöku fjöl-
mennra viðræðunefnda. Þá myndi
ekkert miða.
Margir liðsmenn A-flokkanna
vora að komast á þá skoðun haust-
ið 1998 að skárra væri að vera án
kvennanna en að þessu sinni bað
Margrét sitt fólk að sýna þolin-
mæði. Svo fór að Kvennalistakonur
urðu að slaka mjög á kröfunum. En
upphaflega markmiðið var að halda
möguleikum á þrem þingsætum,
eins og Kvennalistinn hreppti í
kosningunum 1995 og það hafðist.
Þjóðvakakonan Svanfríður Jón-
asdóttir, nú í Aiþýðuflokknum, seg-
ir að almenn þreyta hafí valdið óá-
nægjunni með kröfur Kvennalist-
ans. Liðsmenn A-flokkanna hafi
einfaldlega átt nóg með sig, hafi
ekki getað tekið meira inn á sig.
„En mér fannst eðlilegt að
Kvennalistinn stæði fast á sínu í
þessum samningum. Þeirra bak-
grannur var annar en A-flokkanna,
þær höfðu aðra hugmyndafræði og
þurftu að beijast til að halda sínum
hlut.“
Fleiri áhrifamenn A-flokkanna
en formennimir höfðu sitthvað til
málanna að leggja á viðræðufund-
unum. Svavar Gestsson vildi
þannig í ái-sbyijun 1998 að miða
viðræðumar við verkefnaskrá eins
og hvem annan stjómarsáttmála.
Hann benti á að ekki væri stefnt að
nýjum flokki og þess vegna óþarft
að fínna málamiðlun á öllum svið-
um.
Sighvatur beitti sér fyrir því að
reynt yrði að verðleggja kosninga-
loforðin og gekk það misjafnlega.
Um sama leyti setti Margrét fram
kröfur Alþýðubandalagsins um að
haldið yrði fast við ákvæði um
brottfór hersins en ljóst þótti að
hún væri reiðubúin að kanna annað
orðalag, jafnvel að bakka til að
dyggir NATO-sinnar í Alþýðu-
flokknum segðu ekki þvert nei. Nú
var auk þess farið að taka af alvöra
á ágreiningi A-flokkanna í sjávar-
útvegsmálum, landbúnaðarmálum
og Evrópumálum en þessir mála-
flokkar virðast hafa valdið mestum
áhyggjum auk vamarmálanna.
Kvótakerfið hafði lengið valdið
klofningi hjá Alþýðubandalagsfólki
og NATO og Evrópusambandið
voru alltaf viðkvæm mál. Margrét
segir að sér hafí alltaf þótt hart að
Alþýðubandalagið sem berðist fyr-
ir réttlæti, gæti ekki andmælt með
skorinorðum hætti eignatilfærsl-
unni af völdum kvótans. Þar hafí
Steingrímur verið fastur fyrir.
Gjaldtaka í mennta- og heil-
brigðiskerfínu var einnig viðkvæm
vegna þátttöku Alþýðuflokksins í
ríkisstjórninni 1991-1995 en þá
gekk Sighvatur vasklega fram í
niðurskurði í heilbrigðismálum og
setti á komugjöld.
„Menn hafa gagnrýnt mjög hart
Alþýðuflokkinn fyrir stefnuna í
heilbrigðismálum þegar þeir fóra
með þann málaflokk í ríkisstjóm
1991-1995,“ segir Margrét. „En þá
voru miklir efnahagserfíðleikar
sem meðal annars kölluðu á óvin-
sælar ákvarðanir eins og niður-
skurð. Við búum nú við góðæri og
erum sammála um það hvernig
beri að haga málum til að leiðrétta
ýmislegt frá erfíðu áranum.
Við eram því sammála í velferð-
armálum og stefna beggja flokka
nú kemur skýrt í ljós í verkefna-
skránni. Þar gætir vissulega einnig
áhrifa frá Kvennalistanum en það
er erfítt að tala um hver á hvað.“
Taugatitringur
Á síðari fundum Sighvats og
Margrétar með fulltrúum Kvenna-
listans 1998 bar að sögn oft mikið
á taugatitringi, þó að tillit til ein-
staklinga vegna framboðsmála
ætti eftir að ýfa enn fleiri fjaðrir í
ársbyrjun 1999. Margrét kvartaði
undan því eitt sinn að Mörður
Árnason úr Þjóðvaka hefði ráðist
harkalega á sig og Alþýðubanda-
lagið í viðtali, kennt sér og hiki Al-
þýðubandalagsins um fylgishrun
vinstrimanna í könnunum. Mörð-
ur, sem er fyrrverandi alþýðu-
bandalagsmaður, er ekki félagi í
Alþýðuflokknum frekar en Jó-
hanna þótt hann tæki eins og hún
þátt í prófkjöri í hólfi Alþýðu-
flokksins 1999. Sighvatur hafði því
h'tið refsivald.
Einnig sagði Margrét á öðram
fundi þeirra að margir teldu nú að
Alþýðuflokkurinn væri óheill í við-
ræðunum, hann stefndi að því að
kljúfa Alþýðubandalagið og
Kvennalistann og hirða sjálfur sem
flest og stærst brotin.
Ekki virðist þessi kalda gusa
hafa haft neinar afleiðingar, að því
er best verður séð. Ef til vill var
ekki um að ræða neina hernaðará-
ætlun að baki, „hún þurfti aðeins
að blása“ eins og einn heimildar-
maðurinn orðaði það. En Sighvat-
ur, sem líkaði ekki það sem honum
fannst óskipulögð vinnubrögð Al-
þýðubandalagsmanna, lagði
áherslu á að Alþýðuflokkurinn
væri í viðræðunum gagngert til
þess að efna til sameiginlegs fram-
boðs. Ef Alþýðubandalagið hrykki
frá því markmiði áskildu kratar sér
rétt til að fara fram með þeim sem
það vildu, þá væra engir samning-
ar lengur í gildi.
Sighvatur hlustaði því greinilega
vel á þá flokksmenn sína sem vildu
gæta þess að Alþýðubandalagið
væri ekki bara að teyma Alþýðu-
flokkinn fram á eitthvert hengiflug
til þess eins að skilja svo við hann í
sömu sporam. Þá væri öll fyrir-
höfnin til einskis og einnig búið að
spilla fyrir hugsanlegum samning-
um við Sjálfstæðisflokkinn síðar
með öllum yfírlýsingunum um sam-
heldni félagshyggjuaflanna gegn
íhaldinu. Umdeildar tilslakanir á
sviði vamarmála og Evrópumála,
sem komu fram í málefnaskránni
haustið 1998, vora einnig mikil
fórn.
Er kom fram á árið 1998 fjölgaði
viðræðufundum helstu ráðamanna
um samfylkingaráformin og mörg-
um varð ljóst að meira gat verið í
húfi en aukið samstarf eða kosn-
ingabandalag til skamms tíma.
Hugmyndin um sameiginleg fram-
boð var að fá byr í seglin en sem
fyrr fóra menn með róttækari hug-
myndir eins og mannsmorð: Flokk-
arnir skyldu áfram verða við lýði.
Allt of margir dyggir flokks-
menn voru tengdir þeim tilfinn-
ingaböndum, litu á þá sem hálf-
heilagar stofnanir. Það var varla
fyrr en eftir prófkjörin og ýmsar
uppákomur sem þeim fylgdu sem
rætt var opinskátt um að stofna
nýjan flokk eftir kosningar. En þá
væri búið að staðfesta breytt
landslag í íslenskum stjórnmálum.
Sighvatur tók óvænt af skarið í
sjónvarpsfréttatíma skömmu eftir
prófkjör Samfylkingarinnar í
Reykjavík og sagðist mæla með
Margréti Frímannsdóttur sem
helsta talsmanni framboðsins í
kosningunum.
„Samfylkingin er enn sem komið
er aðeins heiti á sameiginlegu
framboði og getur því ekki kosið
neinn foiTnann eða stjórn," segir
Sighvatur. „En í sjónvarpsþætti
geta ekki mætt fulltrúar allra
þeirra þriggja aðila sem eiga aðild
að framboðinu, slíkur talsmaður
verður að vera einn, rétt eins og
forystumenn flokkanna. Við rædd-
um þetta afskaplega lítið en það lá
fyrir að við yrðum að svara þessari
spumingu þegar framboð lægju
fyrir og engin ástæða til að draga
þetta eitthvað."
Getur tilraunin enn mistekist?
„Ef Samfylkingin bíður að eigin
áliti hnekki í þessum kosningum er
auðvitað líklegt að upp komi raddir
um að rétt sé að hverfa aftur til
sama lands,“ segir Sighvatur. „Það
geta komið upp deilur um ýmis mál
þannig að þetta er ekki í höfn. En
ef árangurinn verður viðunandi
held ég að það verði mjög erfitt að
stöðva þá þróun sem hefst í kjöl-
farið, að stefnt verði að nýjum
flokki."
Hver sátta-
höndin upp á
móti annarri
Meirihluti þingflokks Alþýðubandalagsins
var í harðri andstöðu við formann flokks-
ins í samfylkingarmálunum. Kristján
Jónsson ræddi við ýmsa heimildarmenn,
þeir kusu flestir nafnleynd.
FRÁSAGNIR heimild-
armanna af innanbúð-
arfundum í Alþýðu-
bandalaginu á seinni ár-
um minna stundum á
lýsingar á hættulegum
leiðöngrum. „Oft leið
nýliðum og ungu fólki í
flokksstjórn og mið-
stjóm eins og það væri
að ferðast um á jarð-
sprengjusvæði á fund-
um Álþýðubandalags-
ins. Ef það settist óvart
niður hjá ákveðnum
flokksmanni merktu
innvígðir við innra með
sér: „Hann er sem sagt
í klíku með X. Þá vitum
við það.“ Þetta var
óþolandi og reyndi af-
skaplega á taugarnar,"
segir einn af ráðamönn-
um flokksins.
Það kraumaði undir
niðri þótt menn gerðu
sér far um að tala fyrir
sáttum, sumir af heil-
indum. Aðrir benda á
að þetta spennuástand
hafi verið sérstaklega
viðkvæmt síðustu fjög-
ur árin, frá því að Mar-
grét Frímannsdóttir
tók við formennskunni
en ósanngjarnt sé að
saka hana eina um það.
Aðstæðurnar, sam-
fylkingarhugmyndir og óhjákvæmi-
legt uppgjör vegna þeirra, endaloka
kalda stríðsins, endurmats á hefð-
bundnum gildum vinstrimanna í
efnahags- og velferðarmálum,
hrunsins í austri, hafi átt sinn þátt í
að upp úr sauð með klofningi.
„Niðurstaða mín var sú að mikill
meirihluti vildi samfylkja, yfir 80%
flokksfélaga minna væru þeirrar
skoðunar," segir Margrét. „Lands-
fundurinn [haustið 1997] ák\’að að
halda aukalandsfund snemma sum-
ars ‘98 til að fólk hefði tíma til að
huga að framboðum og öðrum und-
irbúningi. Unga fólkið var sérstak-
lega einhuga þótt vissulega hafí
nokkrir gengið síðar til liðs við
Vinstrigræna."
Andstæðingar samfylkingarhug-
myndanna í flokknum voru ekki sá
einsleiti hópur sem Margi-ét og
áköfustu stuðningsmenn hennar
hafa reynt að halda fram. Sumir
voru á móti frá upphafi, aðrir vildu
aðeins fara hægar í sakirnar og und-
irbúa málið betur. Einn þeirra síðar-
nefndu var Ragnar Ai-nalds.
„Eg taldi hættu á að það gæti
kvarnast úr Alþýðufiokknum, hluti
fylgisins færi yfir til Sjálfstæðis-
manna og við í Alþýðubandalaginu
gætum misst fólk til vinstri," segir
hann. „Steingn'mur [J. Sigfússon]
var byrjaður að tala um sérframboð
mörgum mánuðum fyrir aukalands-
fundinn, hættan var því raunveruleg
eins og í ljós kom.“
Sjálf var Margrét auk þess á svip-
uðu róli og karlarnir í þingflokknum
í mörgum átakamálum er hún var
kjörinn formaður en virðist hafa lát-
ið skoðanir unga fólksins í Grósku
og fleiri aðila hafa haft mikil áhrif á
sig.
„Margi’ét komst að þeirri niður-
stöðu að ekki yrði spornað við þróun
í átt til sameiningar og vildi geta
tekið þátt í að móta hana,“ segir
ungur Alþýðubandalagsmaður.
„Hún sá fyrir sér að unga vinstra-
fólkið myndi einfald-
lega hafna annars hjá
Alþýðuflokknum og Ál-
þýðubandalagið sæti
eftir með sárt ennið.“
Formaður upp á
punt?
í fjölmiðlum var sagt
að hún væri í gíslingu
hjá harðh'nugenginu í
þingflokknum, væri
eiginlega bara formað-
ur upp á punt. En Mar-
grét átti vopn sem var
að kalla saman sameig-
inlegan fund þingflokks
og flokksstjórnar. Þá
gat hún yfirleitt verið
örugg um meirihluta í
atkyæðagreiðslum.
„Ég veit ekki hvort
menn hafa velt því fyrir
sér hvað það er langt
síðan Alþýðubandalag-
ið klofnaði í reynd,“
segir Margrét nú.
„Mitt mat er að upp-
gjör hafí verið nauð-
synlegt, það varð að
eiga sér stað, fyrr eða
síðar. Það var ekki
hægt að koma í veg
fyrir það.“
Enn er samt hart
deilt um ástæður þess
að Steingrímur J. Sig-
fússon og félagar hans
yfirgáfu flokkinn fremur en að sætta
sig við meirihlutaákvörðun lands-
fundar sl. sumar um sameiginlegt
framboð með Alþýðuflokki og
Kvennalista.
Sumir tala um persónulegan
metnað Steingríms. „Hann taldi sig
eiga formannsembættið 1995 en þá
kom einhver frystihúsastelpa frá
Stokkseyrarbakka og stal því. Hann
hefur aldrei sætt sig við þetta,“ seg-
ir einn af andstæðingum hans. Sjálf-
ur segir Steingn'mur að hann hafí
einfaldlega verið á móti því að gefa
upp á bátinn stefnumál eins og and-
stöðu við NATO og ESB og auk
þess viljað að menn legðu meiri
vinnu í undirbúning t.d. varðandi
framboðsreglur og stjórnun.
„Vinstrihreyfingin - grænt fram-
boð er með helminginn af fylgi Al-
þýðubandalagsins gamla í mínu
kjördæmi svo að varla var þetta allt
einhver sérviska af minni hálfu. Ég
er sannfærður um að ef efnt hefði
verið til kosninga um samfýlkingar-
tillöguna hjá öllum Alþýðubanda-
lagsmönnum hefði minnst helming-
ur þeirra verið á móti.“
Hann hafí viljað bjarga Alþýðu-
bandalaginu frá því að verða lagt
niður eins og allt bendi til að verði
nú raunin.
Einn af heimildarmönnum blaða-
manns segist halda að Steingrímur
hafí eins og fleiri landsbyggðarþing-
menn Alþýðubandalagsins talið að
eifitt yrði að halda í tiyggt kjörfylgi
færi svo að áherslur í byggðastefnu
Alþýðuflokksins fengju að móta
stefnuna í þessum málaflokki hjá
nýrri samfylkingu vinstriflokkanna.
Staða hans í kjördæminu í slagnum
við Framsóknarmenn yrði í hættu ef
hann færi að ýja að einhverri frjáls-
hyggju í þessum efnum.
Aðrir innanbúðarmenn flokksins
eru hvassyrtir um málflutning
Steingríms og Hjörleifs og segja
hinn fyrrnefnda beinlínis hafa spillt
með markvissum hætti fyrir mál-
Steingrímur J.
Sigfússon
J
Æ m'-w&Wfr
Ví
Hjörleifur
Guttormsson