Morgunblaðið - 24.04.1999, Blaðsíða 50

50 LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1999
MINNINGAR
MORGUNB LAÐIÐ
Eitrið í
huganum
„En afeinhverjum ástœðum virðast flestir
Serbar kafa komið sér upp einstaklega erf-
iðum sálarflækjum sem ganga út á að peir
hafi í mörg hundruð ár verið fórnarlömb
illra grannþjóða sem hafi ásælst land
þeirra. Þær hafi líka logið upp á þá öllum
vömmum og skömmum.
EITT af því ógeð-
felldasta við deilurn-
ar á Balkanskaga er
ofstækisfull þjóð-
ræknin og stans-
lausar lygar með tilvísun í sög-
una, jafnvel við Islendingar, sem
erum þó sjóaðir í að upphefja
eigið ágæti, eigum erfítt með að
skilja þetta. En við vorum á sín-
um tíma fóðruð á sagnfræðileg-
um tilbúningi sem afsakaður var
með því að málstaðurinn væri
góður. Sumir af forkólfum frels-
isbaráttunnar okkar á 19. öld
gegn Dönum voru nefnilega ekk-
ert að hika við
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
að „laga“ stað-
reyndir.
Og Jónas frá
Hriflu ritaði ís-
landssögu sem
öll íslensk börn voru látin læra í
nokkra áratugi á þessari öld. Þau
gerðu það yfírleitt mótþróalaust,
hann var afbragðs penni og sag-
an varð lifandi í meðferð hans.
En því miður var drjúgur hluti
þess sem hann sagði frá alls eng-
in sagnfræði heldur sambland af
þjóðsögum og ósvífnum áróðri
fyrir þeirri skoðun hans að Is-
lendingar hefðu eitt sinn verið
fremstir allra. Síðan hefðu vondir
útlendingar traðkað á þessari
litlu þjóð og rænt hana eigum
sínum.
Það var ekki fyrr en á síðustu
áratugum að sagnfræðingar urðu
almennt sammála um að það hafí
einkum verið andstaða innlendra
valdamanna sem olli því að fram-
farir urðu svo litlar hér á landi
öldum saman.
Það er kaldranalegt að jafnvel
hugmyndafræðingar marxista
fyrr á 20. öldinni tóku undir
söguskoðun Danahatursins og
rómantísk viðhorf um smáþjóð-
ina sem stóð öll saman gegn er-
lenda ofurvaldinu. En við erum
lítil eyþjóð. Afleiðingarnar af
sjálfsblekkingum okkar eru þess
vegna ekki alþjóðlegt vandamál.
Einhvern veginn minnir af-
neitun og þráhyggja heilla þjóða
helst á alkóhólista sem finnur sér
allar aðrar ástæður fyrir óham-
ingju sinni en drykkjuna. Þótt
hundruð þúsunda vitna segi frá
hroðaverkum serbneskra her-
manna getur ekkert haggað
þeirri sannfæringu flestra Serba
að „strákarnir þeirra“ geri aldrei
neitt af sér.
Rómantískir fræðimenn þeirra
á 19. öldinni bjuggu til gloríusög-
ur af serbneskum stríðsmönnum
sem börðust við ofurefli Tyrkja í
Kosovo á 14. öldinni. „Oþægileg-
um“ staðreyndum eins og þeirri
að liðsmenn beggja herja voru
sennilega að uppistöðu til Serbar
var ekki hampað. Þjóðernisbar-
átta með aðstoð skröksagna átti
að efla dug serbnesku þjóðarinn-
ar sem enn var ekki að fullu
sjálfstæð, minna varð fólkið á að
einu sinni hefðu riðið hetjur um
héruð. Einnig Kosovohérað sem
Albanar og forfeður þeirra höfðu
reyndar byggt í nokkur þúsund
ár áður en Serbar námu þar
land.
Hér skal ekki dregið úr því að
fleiri þjóðir á svæðinu, Króatar,
Búlgarar, Albanar, múslimar í
Bosníu og fleiri, eiga sér svipað-
ar arfsagnir sem þeir hafa einnig
notað til að afsaka grimmdar-
verk á konum og börnum. Og nú
er jafnvel talið að hermenn úr
röðum múslima hafí árið 1994
varpað sprengjum á markaðs-
torg í Sarajevo en kennt Bosníu-
Serbum um til að auka samúð
með borgarbúum; afleiðingin
varð sú að NATO sendi loksins
flugher til að skakka leikinn. All-
ir stríðsaðilar ljúga og vinna
grimmdarverk, einnig frelsisher
Albana í Kosovo.
En af einhverjum ástæðum
virðast flestir Serbar hafa komið
sér upp einstaklega erfíðum sál-
arflækjum sem ganga út á að
þeir hafí í mörg hundruð ár verið
fórnarlömb illra grannþjóða sem
hafí ásælst land þeirra. Þær hafí
líka logið upp á þá öllum vömm-
um og skömmum.
Serbar benda á að fasistasveit-
ir Króata hafí myrt hundruð þús-
unda Serba í seinni heimsstyrj-
öld. Er þá ekki fullkomlega eðli-
legt að svara nú með því að
skjóta albönsk börn í Kosovo,
nauðga konum og skera af þeim
brjóstin, drepa karla og husla
þúsundir þeiiTa í fjöldagröfum?
Fátt er til ráða gagnvart þeim
sem hugsa svona. Nú fer það
ekkert á milli mála að í ríki
Milosevic er einræði og erfitt um
vik að tjá þar skoðanir í andstöðu
við forsetann og glæpahyski
hans. En hitt er ískyggilegra að
vel upplýst fólk úr röðum Serba
á Vesturlöndum skuli í viðtölum
taka undir áróður valdafautans í
Belgrad án þess að blikna. Þegar
spurt er um angist Kosovo-Al-
bananna og ólýsanleg gi-immdar-
verk Serba þar verður augnaráð-
ið flöktandi, en stundum er svar-
að með því að vitna í þjóðsögur
frá 14. öld. Sem hlýtur að vera
upplýsandi og mikil huggun fyrir
flóttafólkið í Albaníu.
Höfum við ótvíræðar sannan-
ir? Svarið er oftast nei. En við
vitum hvað handlangarar Milos-
evic gerðu í Bosníu, í Srebrenica,
í Gorazde, fjöldagrafirnar þar
tala sínu máli og allir vita hver
hóf styrjaldarreksturinn í Jú-
góslavíu 1991. Hann er núna for-
seti í Belgrad.
Þjóðverjar létu einnig róman-
tíska þjóðrembuflagara leiða sig
afvega. Þegar þeir voru búnir að
gefast upp 1945 og land þeirra
var hernumið fóru hermenn
bandamanna með íbúa í grennd
við útrýmingarbúðir nasista
þangað til að þýskir borgarar
sæju með eigin augum hvað hafði
verið að gerast í landinu. Samt
liðu nokkrir áratugir áður en
Þjóðverjar voru almennt færir
um að horfast í augu við sann-
leikann. Gagnvart svo ægilegum
hlutum er lausnin oft að loka
skilningarvitunum og reyna að
gleyma, annars verður sektartil-
finningin óbærileg.
Hvað skyldu líða margir ára-
tugir áður en þorri Serba fæst til
að viðurkenna að loftárásirnar á
landið hafí verið andsvar þeirra
sem voru búnir að fá nóg og gátu
ekki sætt sig við að horfa upp á
atburðina í Srebrenica endurtaka
sig?
SIGURÐUR
SIGURÐSSON
+ Sigurður Sig-
urðsson fæddist
í Túni á Eyrar-
bakka 29. nóvember
1915. Hann andað-
ist á Landspítalan-
um 12. aprfl síðast-
liðinn. Foreldrar
hans voru hjónin
Sigurður Sigmunds-
son frá Eystri-Hól í
V estur-Landeyjum,
f. 10.6.
1945, og Sigrxður
Árnadóttir, einnig
frá Hóli, f. 14.4.
1873, d. 25.8. 1932.
Bjuggu þau á Eyrarbakka. Sig-
urður átti þi-jú systkini sem öll
eru látin. Elstur var Árni,
verkamaður á Eyrarbakka, f.
18.9. 1895, d. 17.6. 1986; Sigur-
björg, húsfreyja á Litla-Ármóti,
f. 14.4. 1899, d. 24.10. 1982;
Kristinn, sjómaður á Eyrar-
bakka, f. 13.7. 1908, d. 5.4.
1927.
Sigurður kvæntist hinn 25.
desember 1948 eftirlifandi eig-
inkonu sinni, Jóhönnu Guð-
mundsdóttur frá Hurðarbaki, f.
14.4. 1924. Foreldrar hennar
voru Guðmundur Gíslason,
bóndi á Hurðarbaki
í Villingaholts-
hreppi, f. 9.12.
1890, d. 20.10. 1954,
og Þuríður Árna-
dóttir húsfreyja, f.
4.8. 1894, d. 15.5.
1985. Sigurður og
Jóhanna hafa allan
sinn búskap búið á
Selfossi. Fósturson-
ur þeirra er Matthí-
as Viðar, f. 23.6.
1954, sonur Guð-
rúnar Árnýjar (f.
27.2. 1920, d. 23.11.
1965), systur Jó-
hönnu, og Sæmundar B. EIi-
mundarsonar frá Hellissandi.
Sigurður stundaði margvís-
leg störf til sjós og lands á
langri starfsævi. Var hann sjó-
maður í Sandgerði, Keflavík,
Vestmannaeyjum og á Eyrar-
bakka frá 1931 til 1941 en starf-
aði eftir það sem bílstjóri,
lengst af hjá Kaupféiagi Árnes-
inga, til 1958. Þaðan í frá vann
hann á bensínstöð Kaupfélags-
ins til starfsloka.
Sigurður verður jarðsunginn
frá Selfosskirkju í dag og hefst
athöfnin klukkan 11.
Fósturfaðir minn var allur að
kvöldi tólfta apríl eftir nokkurra
vikna sjúkdómslegu. Þegar ég horfi
núna á ljósmyndir af honum þá er
eins og hugurinn festist við orðalag-
ið gamla, að deyja er að vera allur,
enda er fólgin í því djúp alþýðu-
viska: við erum minnt á að
mannsævin er fjöldi sundurleitra
brota sem safnast saman í eina
myndheild á dauðastundinni því þá
fyrst verður maður heill þegar hann
hefur lokið lífshlaupi sínu; í síðustu
andartökum innihaldsríkrar ævi.
Þessar ljósmyndir eru sem tvö leift-
ur frá ólíkum tímum en þegar eftir
er gætt sést svipur sömu mann-
eskju: hin fyrri sýnir óráðna spurn
ungs drengs en sú síðari lýsir
reynslu, þroska áranna, góðvild og
sátt eldri manns - uppfyllingu þess
sem hin fyrri boðar.
Sumt geymist betur í minninu en
annað, einkum leiti og slóðar
bernskunnar. Fóstri minn mundi
vel vist sína að Seli í Gnúpverja-
hx-eppi á tólfta ári sumarið 1927.
Ferð með hest og vagn fram að
Galtafelli, mýrisnípu sem fíaug upp
snöggt svo klárinn hljóp undan sér
og hvolfdi vagninum svo drengurinn
varð með öllu bjargarlaus milli
bæja. Einhvernveginn gekk þó allt
að óskum. Þetta sumar og næsta
vetur var hann snúningastrákur á
bænum, fór sendiferðir, gekk að
slætti, mjólkaði og bakaði brauð, en
í þá daga var farið með deig í vatns-
Skila-
frestur
minning-
argreina
EIGI minningargrein að birt-
ast á útfarardegi (eða í sunnu-
dagsblaði ef útför er á mánu-
degi), er skilafrestur sem hér
segir: í sunnudags- og þriðju-
dagsblað þarf grein að berast
fyrir hádegi á fóstudag. í mið-
vikudags-, fímmtudags-, föstu-
dags- og laugardagsblað þarf
greinin að berast fyrir hádegi
tveimur virkum dögum fyrir
birtingardag. Berist grein eftir
að skilafrestur er útrunninn
eða eftir að útför hefur farið
fram, er ekki unnt að lofa
ákveðnum birtingardegi. Þar
sem pláss er takmarkað getur
þurft að fresta birtingu greina,
enda þótt þær berist innan hins
tiltekna skilafrests.
fötum á hver austur í Hellisholtum.
Lét drengurinn fötumar ofan í hver-
inn, refti yfir þær með poka og spýt-
um, en mokaði síðan að mold. Dag-
inn eftir sótti hann brauðin og bar
heim til bæjar. Aðrir atburðh-
gnæfðu upp í minnið: Reykjavíkur-
ferð, jarðrækt með Fordson á járn-
hjólum, ferð á fjall haustið eftir
fermingu, Alþingishátíðarárið, flóð í
Hvítá, fjós sem fauk og Keli í Ási
sem bar eitt sinn stóreflis bát á bak-
inu milli bæja; „Ég hélt svona á
honum með mér,“ sagði Keli, „fyrst
ferðin féll.“
Þegar ég skoða þessa frásögn
blasir hið ósagða við: dauði bróður-
ins, Kristins, vorið á undan, nítján
ára ungmennis sem drengurinn dáði
umfram aðra menn. Það gerðist ein-
hverntíma síðdegis þann fímmta
apríl að átta manna fari, vélbátnum
Sæfara, hlekktist á í brimgarðinum
undan Eyrarbakka en í fjörunni
stóð hann ásamt fleiri þorpsbúum í
ótta og angist; og þegar sýnt varð
hvert stefndi hljóp hann heim að
bænum í Túni og sagði móður sinni,
Sigríði, tíðindin. Nokkrum árum
seinna liggur þessi fallega kona fyr-
ir dauðanum í litla þakbrotna mans-
ardhúsinu, rúmlega fertug að aldri,
sárkvalin og afmynduð af krabba-
meini í auga. Þá var hann á sautj-
ánda ári.
Þetta hefur verið erfítt líf, flæk-
ingstilvera, því þótt drengurinn nyti
góðs atlætis í Einarshöfn á Eyrar-
bakka næstu árin þá var hann vetr-
arstrákur í Sandgerði og háseti á
bátum í Keflavík, á Bakka og í Vest-
mannaeyjum frá sextán ára aldri
fram yfir miðjan þrítugsaldúr; en
um hvítasunnu 1941, það sólskins-
ríka vor, var líkt og hnífi væri stung-
ið í gegnum hann eina nóttina eftir
vegarlagningu við Hafravatn. Hann
hafði sprengt skemmdan blett í
lunganu og var fluttur á berklahælið
á Vífilsstöðum innan viku.
Fóstri minn fór aldrei aftur til
sjós en gerðist þess í stað bílstjóri
og ók fyrst nýjum Fordbíl fyrir
Kaupfélag Árnesinga á Selfossi. Það
hefur verið fínt embætti en keyrt
var um morgna austur í Rangár-
vallasýslu en síðdegis með mjólk til
hersins við Hafravatn. Hafði hann
ekkert „prófgram" og lenti oft í
braski að eigin sögn en slapp alltaf
einhvernveginn. Það hefur verið um
þetta leyti, veturinn 1942-1943 þeg-
ar fóstri sá um ljósavél kaupfélags-
ins, sem hann heillaðist af dökk-
hærðri og svipmikilli stúlku í mötu-
neytinu; Jóhanna hét hún, dóttir
Guðmundar Gíslasonar og Þuríðar
Árnadóttur á Hurðarbaki í Villinga-
holtshreppi. Þetta hefur verið ást
við fyrstu sýn því í það eina sinn
brást honum stundvísin. Hver
kveikti? spurði Hanna morgun einn í
mötuneytinu við mikinn fógnuð við-
staddra. En ekki varð aftur snúið.
Þau hófu sambúð, giftu sig að fáum
árum liðnum, gengu systursyni Jó-
hönnu í foreldrastað og byggðu sér
hús á Birkivöllum sem flust var í
árið 1958. Þar bjuggu þau fjóra
áratugi án þess að skuggi félli
nokkru sinni til lengdar á sambúð
þeirra. Þau hafa þó líkt og flestir
upplifað erfiðar stundir sem
reyndu á böndin enda krefst ástin
umhugsunar, hún krefst auðmýkt-
ar, og hún krefst fótataks hérans
og flugs fuglsins, sögðu Grikkir
forðum daga. Ekkert er mýkra og
gljúpara í heimi en kærleikur
tveggja manneskja en fyrir fáu
öðru þarf meira að strita af gleggri
þolinmæði.
Fósturforeldrar mínir héldu um
seinustu jól upp á hálfrar aldar
brúðkaupsafmæli sitt og tæplega
er hægt að hugsa sér samheldnari
hjón enda leita margar orðvana
minningar fram í hugann: um litla
fjölskyldu og stóran garð; Þuríði
ömmu sem bjó hjá okkur árum sam-
an; moskann; hænsnabúið beint á
móti; smávaxið frændfólk í heim-
sókn; blómskrúð og gljávíði; fljótið,
brúna og fjallið; og blíðan fóstra sem
sjaldan brá skapi og var tregur til
ófriðar þótt stundum væri full
ástæða til. En stærstu trén eru vax-
in upp af litlum kvisti segir í gamalli
bók og fyrir mér er hjónaband fóst-
urforeldra minna sem reyniviðirnir
tveir er breyttust með árunum úr
mjóslegnum sprotum við jörð í lauf-
skrúðug tré með limar sem breiðast
um allt fyrir utan húsið á Birkivöll-
um.
Fóstri minn tók banasóttina tólfta
apríl og undarlegt spil örlagaríkra
endurtekninga fangar hugann. Apríl
var honum grimmastur mánaða í
æsku en fyrir einstaka tilviljun þá
ber fæðingardag móður hans, systur
og eiginkonu upp á sama dag í mán-
uði þessum. Þetta hefur kannski
enga þýðingu en kann að merkja dá-
samlegt samræmi í eðlisfari hlut-
anna, styrk eða óumbreytanleika.
Fóstri er allur en í minningunni var
hann heill alla tíð. Heill í hverju
verki, stóru sem smáu, hlýr ungum
fóstursyni, trúr og ástúðlegur eigin-
maður; gætinn, hlédrægur og
ábyrgur í hvívetna. Það voru ekki
alltaf höfð stór orð um hlutina en
dagleg verk töluðu sínu máli. Af
hverju dettur mér í hug guð hins
smáa, þessi guð sem ekki nýtur mik-
illa mannvirðinga en er samt einn
eftir þegar yfir lýkur; guð þeiiTa
sem erja jörðina og rækta fólkið
sem þeim er trúað fyrir án þess að
krefjast launa eða háværra lof-
gerða?
Sama dag og fósturfaðir minn lést
var síðasti vinnustaður hans rifinn,
bensínstöðin við Austui-veg á Sel-
fossi, en mynd hans lifnar og stækk-
ar í huganum: mynd ungs drengs
með ilmrjúkandi hverabrauð í fötum
á leið til bæjar einn haustkaldan
septemberdag fyrir löngu.
Matthías Viðar.
Góður vinur og samferðamaður er
látinn. Með honum er horfínn fastur
punktur í tilveru síðustu áratuga og
þátttakandi í lífí okkar á Selfossi.
Siggi mágur var tryggur maður með
hlýtt hjarta, trúr sínu samfélagi og
hafði gaman af því að fylgjast með
því sem var á döfínni í kringum
hann og í uppvexti ungviðisins innan
fjölskyldunnar.
Siggi var einn af fjölmörgum
frumbyggjum á Selfossi, ef svo má
að orði komast um þá sem tóku þátt
í uppbyggingunni þegar hún var
sem örust og uppgangur og vöxtur á
öllum sviðum í þorpinu við brúna.
Hann lagði lífsstarf sitt af mörkum
til uppbyggingar í atvinnulífi og
mannlífi, tók þátt í þeim mikla sam-
hjálparhug sem þá ríkti í þorpinu og
enn er hluti af persónuleika bæjar-
ins.
Hann var starfsmaður Kaupfélags
Árnesinga í fjölda ára sem bílstjóri
og starfsmaður á bensínstöð KA. Á
þeim tíma var KA vinnustaður
fjölda fólks og mikil umferð um
þorpið sem var í örum vexti. Þessi
uppgangur leiddi saman mörg hjón-
in og líka þau Sigga og Jóhönnu,