Morgunblaðið - 03.01.2000, Blaðsíða 18

18 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
Arnasafn
eftir DR. JÓN HELGASON,
PROFESSOR
í KAUPMANNAHÖFN
1929
Islensk handrit bárust óvíða á mið-
öldum, eins og vænta mátti um
bækur á jafn fálesinni tungu. Utan
Islands var þau einkum að finna í
Noregi og ofurlítinn slæðing í Sví-
þjóð, en engin í Danmörku, svo að
sjeð verði.
A 16. öld tóku Danir að leggja
kapp á að rita sögu sina og safna til
hennar heimildum. Þetta leiddi til
þess að stöku maður gerðist til þess
að veita athygli þeim fombókum,
sem geymdarvoru í Noregi, einkan-
lega konungasögunum. Þá voru enn
til í Noregi menn, sem komust fram
úr norrænum skinnbókum án mik-
illa erfiðismuna. Þeir voru nú fengn-
ir til að snúa konungasögunum á
dönsku. En til Islands var fyrst um
sinn ekki leitað, sjálfsagt blátt
áfram af því, að vísindamenn í Dan-
mörku höfðu enn ekki komist á
snoðir um að þangað væri neinn
þvílíkan fróðleik að sækja.
Sá sem fyrstur varð til
þess að beina athygli
danskra fræðimanna að
handritum á íslandi var
Amgrímur lærði. Am-
grímur hafðist við í
Kaupmannahöfn veturinn 1592-3 og
kyntist þá helstu sagnfræðingum
Dana. Hann hefir kunnað þeim þau
tíðindi að segja, að á Islandi væri
I----------------------------1
Ef Nareissus
þreytist...
eftir KRISTJÁN
KARLSSON
1977
Kastið þá yðar innra manni á vatnið.
Kemur hann einnig aftur?
Þér vitíð hvað þér gjörið,
má einu gilda: kastíð
samt yðar innra manni á vatnið.
Guð einn er form og kemur ekki aftur.
------------------
JT
Isabella um
luktar dyr
Fyrir svartan síðdagstind
siglir skipið gráan vind.
Ur kjölfarinu ár á ár
upphefst tíminn fjólublár.
Kemur inn sem einatt fyr
ísabella um luktar dyr.
Og að legg sér ullarkjól
Anna tekur, djúpt í stól,
strýkur hendi um hár og fer,
hugsi, djúpt að kveinka sér,
lýtur áfram hvíslar, hvað?
Hugmynd hver á réttum stað
hallast inn, rís aftur rétt,
eins og blóm er svignar létt;
gleði, æska, yndi, h'f,
eilíf kyrrð er þeirra hlíf;
sefur Anna á löngum legg:
lítill báturuppiávegg.
I____________________________I
fjöldi til af gömlum sögum, sem
ekki mundi ráðlegt að ganga fram
hjá, þegar efni væri safnað í Dan-
merkursögu. Sagnfræðingarnir
fengu því áorkað, að Arngrímur var
þegar ráðinn til að spyrja uppi
handrit á Islandi, og þýða úr þeim
alt, sem þeim gæti komið að haldi.
Þetta verk vann hann á næstu ár-
um. Aftur safnaði Amgrímur ekki
handritum til eignar nje sendi úr
landi, svo að neinu næmi.
En upp frá þessu tóku bókamenn
og fræðimenn meðal Dana að renna
augum til Islands, og síðan stendur
yfír sífeldur útflutningur handrita
þaðan til annarra landa, einkum
Kaupmannahafnar, uns ekkert
nema úrgangur er eftir.
Islendingum hefir að vonum
verið tamt að saka forfeður
sína um hirðuleysi og
ræktarleysi, bæði í því, hví-
líkri meðferð handritin
sættu, og eigi síður í því,
hversu fúslega þeir ljetu þau af
hendi. Skellurinn bytnar þó jafnan á
17. aldar mönnum einum, enda eru
ótölulegar menjar um trassaskap
þeirra í þessu efni. Þeir ljetu hand-
ritin fúna og slitna, þeir höfðu þau
óvarin, svo að fyrsta og síðasta blað-
síðan máðist og varð ólesandi, þeir
ljetu blöð tínast framan af og aftan
af og innan úr, og stundum losnuðu
heilar bækur sundur og blöðin fóru
á víð og dreif. En þá var glötunin
vís, því að eftir að blöðin voru orðin
stök, svo að ekki varð náð í heildar-
lega sögu af þeim hafði fólk ekkert
gaman af þeim lengur; þá voru sum
tekin til að láta utan um reikninga,
kver og þess háttar, sumum var
fleygt og sum notuð til enn ólíklegri
hluta. Arni Magnússon eignaðist
blöð úr ágætri skinnbók að Sturl-
ungu, sem höfðu verið klipt í snið.
Heilar bækur munu jafnan hafa
þótt góð eign, en óheilar voru þær
lítils metnar.
En það sem sannanlega hefir far-
ið forgörðum af handritum á íslandi
er svo ótrúlega mikið, að 17. aldar
menn hafa ekki getað annað þeirri
tortímingu einir saman. Ekki þarf
annað en minnast þess, hver fjöldi
rita var saminn á Islandi frá því
skömmu eftir 1100 þangað til um
miðbik 14. aldar: rit Sæmundar,
Ara, Landn.bók, íslendingasögur,
konungasögur, fornaldarsögur
o.s.frv. En ekki eitt af þessum ritum
hefir varðveist í frumriti höfundar.
Hvert og eitt frumrit frá öllu þessu
tímabili er glatað. Menn skrifuðu
sjer bækur, áttu þær, lásu þær,
ljeðu þær og ljetu þær síðan farast,
þegar þær tóku að fyrnast og lasna.
Þetta mun hafa átt sjer stað alt frá
því að bókagerð hófst. Sá andi, sem
nú er svo ríkur, að geyma hvað eina,
halda því við og tjasla við það og
láta á söfn, var þá ekki tíl. Astæðan
til þess að 17. aldar menn standa
fyrir augum vorum sem meiri
skemdarseggir en aðrir, mun ekki
síst sú, að rifrildunum var safnað til
ævarandi geymslu úr höndum
þeirra einna, en af því sem áður
spiltist fara engar sögur.
En eitt kom þó til sögunnar á 17.
öld, sem lítið hafði áður kveðið að á
Islandi, og olli því að mönnum varð
ósárara en fyrr að sjá á bak skinn-
bókum sínum. Það var pappírinn.
Kringum 1640 fara menn að nota
hann undir söguuppskriftir þær
sem þá tóku mjög að fara í vöxt.
Vísindamenn nútímans þekkja þessi
pappírshandrit að litlu góðu, að vill-
um, ónákvæmni og afbökunum, og
meta þau einskis nema þeir sje
neyddir til. En frá sjónarmiði alls
þorra manna á þeirri öld höfðu þau
alla kosti fram yfir skinnbækur.
Þau voru ljettari í vöfum og auð-
veldari aflestrar, af því að á þeim
var skriftarlag samtímans en ekki
gamalt munkaletur.
Hjer lagðist því hvorttveggja á
eitt: skinnbækur úreltust og eftir-
spum jókst eftir þeim úr öðru landi.
Því fór sem fór.
Þær stofnanir í Kaupmannahöfn,
sem helst eignuðust íslensk handrit
á 17. öld, voru tvær: háskólabóka-
safnið og bókasafn konungs. Há-
skólabókasafnið ljet Island sjálft af-
skiftalaust, en mörg handrit þaðan,
sem einstakir menn í Danmörku
höfðu komist yfir, lentu eigi að síður
að þeim látnum á hillum þess. Þar á
meðal var margt ágætt, m.a. Kr-
ingla og Jöfraskinna, tvö aðalhand-
rit Heimskringlu. En 1728 brann
háskólabókasafnið eins og það lagði
sig, og fórust öll hin íslensku hand-
rit þess þar í skjótri svipan, að und-
anteknu einu, sem Ami Magnússon
hafði að láni. Mörg þeirra höfðu þó
verið skrifuð upp áður.
Bókasafn konungs var helst eflt
af Friðriki þriðja eftir miðja 17. öld,
og þegar á íyrstu ámm þess var
leitað til Islands til að afla handrita
þaðan. Enginn maður kemur svo
mjög við þá sögu sem Brynjólfur
biskup. Hann bar, sem kunnugt er,
ægishjálm yfir aðra höfðingja
landsins á sinni öld, og lá ýmislegt
laust fyrir honum, sem öðmm hefði
ekki tjáð að biðja um. Engin skip
hafa flutt dýrara farm frá Islandi en
þau, sem höfðu innbyrðis handrita-
gjafir hans til konungs, Sæmundar
Eddu, Flateyjarbók, Konungsbók
Grágásar, Morkinskinnu og enn
fleiri.
Auk þess sem Danir söfnuðu
handritum á Islandi á þessum tím-
um, höfðu Svíar net sín þar og tókst
að ná góðum afla. Fengsælasti
handritasmali þeirra var Jón Egg-
ertsson. Meðal þeirra bóka sem
hann keypti á Islandi fyrir sænskt
fje og flutti til Stokkhólms 1683,
vora ýmsar gersemar, t.d. Homilíu-
bókin forna og skinnhandrit að
Heiðarvíga sögu og fleiri sögum.
etta stutta yfírlit sýnir,
að því fer mjög fjarri,
að Ami Magnússon
tæki upp á því fyrstur
manna að flytja út ís-
lensk handrit. Þegar
hann kom til sögunnar, var einmitt
þorri bestu, fallegustu og elstu
skinnbókanna kominn úr landi. Sum
vora í bókasöfnum Kaupmanna-
hafnar, sum í Stokkhólmi, sum í
eigu einstakra manna í Kaup-
mannahöfn og víðar. Margar helstu
skinnbækur íslenskar, er Arni eign-
aðist, keypti hann erlendis. Það sem
hann safnaði frá Islandi var að
miklu leyti eftirhreyta, rifnar bæk-
ur, einstök blöð og sneplar, sem
hefði átt vísa tortímingu fyrir hönd-
um, ef hann hefði ekki verið. En að
vísu fekk hann þó þaðan margt dýr-
mætt, ekki síst meðal þeirra bóka,
sem Jón Vídalín sendi honum úr
Skálholti.
Ami kom til Hafnar tvítugur
stúdent 1683 og varð árið eftir
hjálparmaður sagnfræðingsins Th.
Bartholins, skrifaði upp fyrir hann,
las með honum og þýddi fyrir hann
íslensk fomrit. A þann hátt kyntist
hann ungur íslenskum bókmentum
betur en nokkur jafnaldri hans átti
kost á. Arni ílendist í Danmörku, en
árin 1702-12 var hann á íslandi f er-
indagerðum stjómarinnar. Hann
lagði alt í sölumar fyrir þá ástríðu
sína að safna bókum. Meðal annars
gekk hann að eiga roskna og geð-
stirða ekkju sjer til fjár, og er þeim
mun meiri ástæða til að halda að
honum hafi verið sá ráðahagur um
geð sem nánustu frændur hans vora
kunnir að kvennhollustu.
Arni var langmestur bókamaður
og safnari, sem nokkum tíma hefir
fæðst á Islandi. Hann keypti fjölda
bóka, prentaðra og skrifaðra, og
það sem mest var um vert, hann
keypti sífelt af viti og þekkingu.
Hann var glöggskygnaiú en flestir
ef ekki allir samtímismenn hans á
Norðurlöndum á það, hvað var ein-
Owens og Ali
• Tvelr af mestu íþróttamönnum
aldarinnar eru bandaríski frjáls-
íþróttamaðurinn Jesse Owens og
landl hans Muhammad Ali, hnefa-
lelkamaður. Owens vann til fernra
gullverðlauna á Ólympíuleikunum
í Berlín og Ali er sá eini sem þrí-
vegis hefur unnið heimsmeistara-
titilinn í þungavigt hnefaleika, en
á þessum vettvangi er gerður
skýr greinarmunur á því að verja
titil eða vinna hann. Að auki
komu báðir mikið við sögu í bar-
áttu hvíta mannsins og hins
þeldökka; Ali með beinum hætti
vegna afskipta af þjóðfélagsmál-
um í Bandaríkjunum alit frá því
um og eftir 1960 og Owens
vegna yfirburða sinna á Ólympíu-
lelkunum í Berlín 1936. Þar setti
hann aldeilis strik í reikning nas-
istaleiðtogans Adolfs Hitlers,
kanslara Þýskalands, sem trúði á
yfirburði á hins aríska kynstofns.
Owens sigraði í 100 og 200 m
hlaupl, langstökki og 4x100 m
boðhlaupi og enginn lék það eftir
fyrr en Carl Lewis sigraði í sömu
greinum á leikunum í Los Angel-
es 1984. Á myndinni að ofan er
Owens á efsta þrepi verðlauna-
pallsins eftir sigur I langstökkinu
í Berlín - þar sem hann setti
Ólympíumet, sem stóð til 1960.
Þjóðverjinn Luz Long, sem varð
annar, heilsar að nasistasið að
baki Owens. Á neðri myndinni
stendur heimsmeistarinn Ali yfir
áskorandanum Sonny Liston, fyrr-
um heimsmeistara, sem hneig
niður eftir leiftursnöggt högg Alis
þegar aðeins var liðin ein mínúta
af fyrstu lotu í bardaga þeirra 25.
maí 1965.
AP
hvers virði og hvað var ónýtt. Hann
var seinvirkur og afkastalítill við
ritstörf, en það sem hann hefir látið
eftir sig stendur enn í betra gildi en
flest sem þá var ritað í vísindum. Ef
vísindamanni nú á dögum mætti
hlotnast að eiga tal við Amgrím
lærða eða Brynjólf biskup eða Þor-
móð Torfason, mundi honum oft
þykja sjer nóg boðið að hlýða á hjá-
trú þeirra, fjarstæður og meinlokur.
En við Árna Magnússon mundi hon-
um lynda vel. Þar fyndi hann enga
hjátrú, engar undirstöðulausar til-
gátur, enga tröllatrú á ónýtum
heimildum, heldur dómgreind og
heilbrigða skynsemi.
Hjer er ekki ástæða
til að rekja í ein-
stökum atriðum,
hvemig Ámasafn
varð til, enda er
það ekki hægt
nema að nokkra leyti. - Fyrstu
handritakaup Ama, sem kunnugt er
um, fóru fram þegar hann hafði tvo
um tvítugt, og eftir það helt hann
stanslaust áfram tíl dauðadags.
Hvarvetna þar sem íslensk og norsk
handrit voru á boðstólum erlendis,
keypti hann án þess að horfa í skild-
inginn, og á Islandi reyndi hann að
spyrja uppi alt sem til var og eign-
ast það sem líkur vora til að nokk-
urs væri vert. Árið 1698 er bókasafn
hans talið til hins merkasta, er
Kaupmannahöfn hafi að bjóða, en
að sjálfsögðu jókst það mikið eftir
það. Mjög mildlsvert var fyrir Áma,
að árin 1702-12 var hann sjálfur á
íslandi og átti þá hægra um vik en
áður að leita uppi það sem þar
leyndist ennþá, enda vora völd hans
þá þvílík, að mörgum mun hafa ver-
ið ant um að láta að vilja hans.
Fimtugur að aldri var Ami
Magnússon kominn fast að marki
sínu. Mestur þorri þeirra íslenskra
handrita og skjala sem hann kærði
sig um að eiga og ekki lágu föst í
öðram bókasöfnum, var í höndum
hans og fluttur á stað, sem ætla
mátti að væri öruggari en nokkur
geymslustaður á íslandi. Því miður
varð reyndin önnur. Að kvöldi dags
hinn 20. okt. 1728 kom eldur upp í
Kaupmannahöfn vestanverðri og
varð ekki slöktur. Um nóttina færð-
ist bálið nær og nær þeim slóðum
sem þá geymdu dýrastu eign Is-
lendinga. Árni átti sjer hús í Stóra
Kanúkastræti og hafði nægan tíma
til bjargar að morgni dags hinn 21.
okt. En hann hikaði. - Sjálfsagt hef-
ir honum vaxið í augum að hætta
gersemum sínum út meðal hins
trylta múgs, enda vonaði hann í
lengstu lög að takast mundi að
stöðva bálið. Þegar vogesturinn ►