Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 40

40 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
Kynning mín
við Matthías
Jochumsson
Morgunblaöið/Ólafur K. Magnússon
Halldór
Laxness
Dómnefnd sænsku akademíunn-
ar tilkynnti 27. október 1955
ad Halldór Kiijan Laxness, mesti
rithöfundur íslands á öldínni,
hlyti Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum það ár. Halldór var þá
í Svíþjóð en sigldi út til íslands
skömmu síðar með Gullfossi og
þegar hann kom heim, 4. nóv-
ember, höfðu þúsundir manna
safnast saman á hafnarbakkan-
um til að hylta skáldið. Að ofan
ávarpar Halldór mannfjöldann af
skipsfjöl, þar sem hann þakkaði
m.a. alþýðu íslands; sagði enn
einu sinni vilja fara með „ofur-
litla tilvitlun, sem ég hef stund-
um haft tækifæri til að fara með
áður, um skáld, sem hefur sent
ástmey sinni Ijóð - Ijóðasyrpu.
Og þegar hún þakkar honum fyr-
ir þau þá segir hann þessi orð í
Ijóðum: Þakka þú mér eigi fyrir
þessi Ijóð, það varst þú, sem
gafst mér þau öll saman áður.
Þessi staðreynd haggast ekki
þó óvænt sæmd hafi borist mér
að höndum frá merkri erlendri
stofnun, og ég vil þakka þjóð
rninni, - þakka íslenskri alþýðu
hér á þessum vonglaða haust-
morgni, og ég vil biðja henni
velfarnaðar um ókomnar tíðir."
Gústav Adolf VI Svíakonungur
Morgunblaöiö/RAX
afhenti Halldóri Nóbelsverðlaun-
in í Stokkhólmi 10. desember
þetta ár.
Á minni myndinni virðir skáldið
fyrir sér höfundarverk sitt í októ-
bermánuði 1989 þegar 70 ár
voru liðin frá útkomu fyrstu bók-
arinnar, Barns náttúrunnar. Hall-
dór lést 8. febrúar 1998, 95 ára
að aldri.
eftir ÞORSTEIN
GÍSLASON
1936
Jeg hef verið beðinn að rifja upp
eitthvað úr kynningu minni við síra
Matthías Jochumsson, fyrir jóla-
blað Morgunblaðsins.
Jeg sá síra Matthías fyrst vorið
1887. Jeg var þá að ganga inn í Lat-
ínuskólann og lagði einn daginn leið
mína inn á Fomgripasafnið, sem þá
var geymt á lofti Alþingishússins.
Nokkrir gestir voru þar komnir og
gengu um og skoðuðu safnið, en
Sigurður fomfræðingur, umsjónar-
maður þess, sat í öndvegi við annan
gafl sýningarskálans, fomeskjuleg-
ur mjög, að því er mjer sýndist, svo
að ekki þorði jeg að spyrja hann um
neitt snertandi muni þá, sem jeg
var að skoða á safninu. Það lifnaði
yfir öllu, er einkennilegur maður
vatt sjer þama inn, gekk hvatlega
gegnum safnið, tók ofan og hneigði
sig djúpt fyrir Maríulíkneski, sem
stóð í miðjum salnum, og heilsaði
síðan Sigurði fomfræðingi mjög
vingjarnlega. En Sigurður reis á
fætur og var nú andlit hans alt eitt
bros, en fomeskjan og alvaran horf-
in þaðan. Þeir fóm að spjalla saman
og mjer þótti viðtal þeirra skemti-
legt. Svo laut jeg að einhverjum
gestinum og spurði, hver þessi mað-
ur væri, og mjer var svarað, að
hann væri „síra Matthías í Odda”.
Síra Matthías var þá liðlega
fimtugur. Hann var glaðlegur, fjör-
ugur og hvatur í hreyfingum, nokkuð
feitur, en þó hvergi nærri eins sver
og hann varð síðar. Þetta vor var
hann að fara frá Odda með skyldulið
sitt og flytjast til Akureyrar. Jeg fór
heimleiðis norður um land með sama
skipi og hann, en það var „Laura”
gamla, og voru ýmsir skólapiltar af
Norðurlandi og Austurlandi með í
förinni. Skipið lenti í hrakningum í ís
fyrir Norðurlandi og leit svo út um
hríð, sem það mundi verða innilokað
á Skagafirði eða Húnaflóa, en hvorki
komast leið sína austur um nje held-
ur aftur til baka vestur íyrir Hom.
Síra Matthías fór þá í land á Sauðár-
krók með fólk sitt og farangur, og
þaðan landveg til Akureyrar, og hlýt-
ur þetta að hafa orðið honum dýrt.
En næsta dag komst skipið inn til
Akureyrar og var mikið talað um það
af farþegunum, hve óheppiiega hefði
til tekist fyrir hornun að yfirgefa
skipið. Frá þessari ferð hefir hann
sagt í Æfisöguritum sínum. En engin
kynni hafði jeg af honum þar á skip-
inu önnur en þau, að jeg sá hann á
hverjum degi.
Næst kyntist jeg honum á þann
hátt, nokkrum ámm síðar, að jeg
lenti fyrst í blaðadeilum við hann og
síðar í brjefaskiptum. Hann and-
mælti ýmsu, sem jeg skrifaði í
Kaupmannahafnarblaðið Sunnan-
fara á háskólaáram mínum. En and-
mælin vora þannig, að því fór fjarri,
að jeg legði nokkra fæð á hann
þeirra vegna. Mjer varð, þvert á
móti, hlýtt til hans persónulega út
af þeirri viðureign, auk þess sem
jeg leit mjög upp til hans sem
skálds og andans manns. Og svo
þótti mjer mikið til þess koma, er
hann fór að skrifa mjer um ágrein-
ing okkar og jeg fjekk frá honum
nokkur brjef, hvert öðru elskulegra.
Þegar jeg svo eignaðist Sunnanfara
nokkru síðar, birti jeg þar mynd af
honum og skrifaði grein um skáld-
skap hans. Myndin tókst illa, var
skorin í trje, eins og þá var títt, en
skemdist í meðferðinni. En greinin
fjell honum vel, og er brjefið, sem
hann skrifaði mjer eftir lestur henn-
ar, prentað í safni af brjefum hans,
sem út komu í fyrra. Við voram nú
orðnir töluvert kunnugir, af blaða-
deilum og brjefaviðskiftum, og þeg-
ar jeg fluttist til Reykjavíkur með
Sunnanfara frá Kaupmannahöfn
1896, þá vildi hann fá mig til Akur-
eyrar og bauðst til að styrkja mig
þar til blaðaútgáfu eftir mætti, eins
og sjá má í brjefum hans, sem
prentuð era. Persónulega kyntist
jeg honum fyrst um aldamótin á
Seyðisfirði. Jeg var þá orðinn þar
ritstjóri Bjarka. Hann var á alda-
mótahátíð Seyðfirðinga og hafði ort
löng og snjöll kvæði, sem þar vora
flutt og sungin við afhjúpun minnis-
varða 0. Wathnes. Svo dvaldi hann
þar um tíma við undirbúning útgáfu
ljóðasafns síns, sem D. Östlund
prentsmiðjueigandi gaf út á Seyðis-
firði á næstu áram. Við bjuggum þá
í sama húsinu, borðuðum saman og
áttum yfir höfuð margt saman að
sælda. Hann skrifaði eftir þetta oft í
Bjarka, sagði frá trúmálakenning-
um og siðfræðikenningum ýmsra
merkra manna úti um heim og
hætti honum þá oft við að fljúga
hærra en svo, að almenningur ætti
hægt með að fylgja honum. Hygg
jeg að hann hafi um þetta leyti
skrifað meira í Bjarka en nokkurt
annað blað. Annars átti hann um
langt áraskeið greinar og kvæði í
flestum blöðum landsins.
Þegar síra Matthías var sjötugur
gaf G. Östlund út dálítið minningar-
rit um hann, og fekk mig til að
skrifa æfiágrip hans, eða til þess að
gera útdrátt úr uppkasti, sem síra
Matthías hafði sjálfur skrifað, en
ekki skyldi koma fram óbreytt. Jeg
skrifaði einnig í þetta rit grein um
skáldskap síra Matthíasar. Guð-
mundur Hannesson prófessor, þá
læknir á Akureyri, skrifaði um síra
Matthías heima á Akureyri, og dr.
Guðmundur Finnbogason skrifaði
um erfiljóðakveðskap hans: Síra M.
Joch. við líkaböng.
Jeg held að besta lýsingin, sem
gerð hefir verið af síra Matthíasi
hversdagslega, sje í grein Guð-
mundar prófessors Hannessonar í
þessu minningarriti, og set hjer því
kafla úr henni:
„Sumir era stálminnugir á orð og
atvik hversdagslífsins. Þeir geta ná-
kvæmlega sagt frá mönnunum, sem
þeir kyntust, hvað þeir sögðu og
hvernig þeir lifðu. Jeg er það ekki.
Þegar jeg lít yfir 10 ára náin kynni
af hinu aldraða þjóðskáldi okkar, þá
man jeg að vísu fátt, en ógleyman-
leg stendur hún þó fyrir mjer
myndin af þessum eina þjóðkunna
sambæjarmanni mínum. Og hvað
hann hefir verið mjer, þessi ár finn
jeg nú best, er hann hefir dvalið er-
lendis alllangan tíma. Hvort sem
jeg sit heima hjá mjer eða geng eft-
ir götum bæjarins, þá sakna jeg
hans og hlakka til að sjá hann aftur.
Ætíð hef jeg orðið var við þessa
tUfinningu, þegar gamla skáldið er
fjarverandi, en jeg minnist þess
varla, að hafa veitt því eftirtekt um
aðra sambæjarmenn mína. Mjer
finst bærinn vera orðinn svo undar-
lega tómur og kuldalegur.
Það er heldur ekki furða þótt
tómlegra sje, þegar sæti hans er
autt, því hann fyllir bókstaflega
tveggja manna pláss, að minsta
kosti þeirra, sem grannvaxnir era
og fyrirferðarlitlir, og þegar tU hans
sjest á götunum, þá er það ekkert
smáræðis stryk, sem í reikninginn
kemur, heldur fyrirferðarmikUI flöt-
ur, sem augað hvílist við að horfa á
Það, sem maður fyrst rekur aug-
un í hjá síra Matthíasi, næst vexti
og ytra útliti, er glaðlega, vingjarn-
lega viðmótið, hvar sem hann hitt-
ist. Það era engir kaldir, grannir
fingurgómar, sem rjett er tylt í
hendi manns, þegar hann heilsar,
heldur er það heUl, hlýr og mjúkur
hrammur, sem grípur um hendina
og skekur hana vingjamlega og
innUega...
Það leggur oftast af síra Matthí-
asi einhvem yl, sem gerir stofnuna
hlýrri meðan hann stendur við og
skapið ljettara, löngu eftir að hann
er farinn burtu...”
Mjer finst þetta mjög góð lýsing á
síra Matthíasi í nærsýn, eða hvers-
dagslega. Mín kynning af honum er
meira úr fjarsýn, enda þótt við hitt-
umst nokkram sinnum á lífsleiðinni.
Hann kom oft tU Reykjavíkur á efri
áram sínum, eftir að hann varð sjö-
tugur. Um áttrætt ferðaðist hann
landveg um æskustöðvar sínar við
Breiðafjörð, og er hann þá enn furðu
ungur í anda í ýmsum þeim Ijóðum,
sem hann kveður þá. Síðast sá jeg
hann 81 árs gamlan, sumaiið 1916,
varð honum þá samferða á skipi tU
Akureyrar. Hann var alla daga á
gangi uppi á þUfari, hafði gaman af
að horfa til lands og rifja upp sögur,
sem gerst höfðu á þeim svæðum,
sem við blöstu. Af slíkum sögum
kunni hann ógrynni öll og sagði vel
frá. Það sem angraði hans þá helst,
var svefnleysi. Hann tók margfalda
svefnskamta á hverju kvöldi en
tókst þó ekki að festa svefn sumar
nætumar. Jeg hygg að þetta hafi
verið síðasta ferð hans um lengri
veg. Hann lifði eftir þetta fjögur ár á
Akureyri, til 1920, en andaðist þá
um haustið, hálfníræður að aldri.
Nokkur orð um listdóma
eftir JÓN
ENGILBERTS
1933
íslensk málaralist er ung og stendur á svo
veikum grandvelli, að það er ástæðulaust og
ábyrgðarhluti fyrir óupplýsta menn í þess-
um efnum að vera að fella órökstudda dóma
um þá fáu af okkar eldri málurum, sem
reynt hafa að leiðbeina almenningi, eins og
málarinn Jón Þorleifsson hefir gert með
skrifum sínum. Það munu margir hafa tekið
eftir því, að eins eitt einasta blað hjer í bæ
hefir það mikið menningarsnið á sjer að
hafa ráðið fastan listdómara, sem ekki er
ætlað það starf að skrifa út frá kunnings-
skap eða látið er haldast það uppi að bera
fram tómt vanþekkingarblaður um mál-
verkasýningar, heldur skrifar af viti og
reynslu eftir marga ára starf sem málari og
dæmir út frá forsendum og þekkingu, alvar-
lega starfandi og hugsandi listamanns, og
gengur auk þess út frá þróun evrópískrar
málaralistar.
Manni vh-ðist nú, að lesendur allra blaða
borgarinnar eigi heimtingu á því, að einungis
menn með viðurkendri þekkingu sjeu látnir
skrifa um þau mál, sem fyrir kunna að koma,
sama í hvaða grein það er, og ekki hvað síst
þá er um unga listgrein er að ræða. En því
miður hefir þetta verið alt á annan veg hjer.
Ekki er þó ástæða til að álíta, að ritstjóm-
ir blaðanna geri þetta að yfirlögðu ráði, með
það eitt fyiir augum að villa og eyðileggja
skilning manna á því, sem best er gert í ís-
lenskri málaralist.
En það er engu líkara en að einsaka list-
dómarar hjer sjeu að vinna að því að grafa
undan dómgreind þjóðarinnar á þessu sviði
og leggi í einelti þá fáu íslenska listamenn,
sem á heiðarlegum grandvelli hafa urnið sjer
nafn og viðurkenningu víðsvegar um Evr-
ópu.
Þetta er í hæsta máta skaðlegt, og verður
þegar að stemma stigu fyrir þessu af öllum
dagblöðunum, en það verður einungis gert
með því, að öll blöðin ráði sjer fasta leiðbein-
endur í þessum málum og einungis þá, sem
vitað er um, að hafi nægilega þekkingu og
kunnáttu til að dæma um myndlist. Sem
tryggingu fyrir lesendur blaðanna ætti ann-
ar eða báðh- af landsins þektustu máluram,
þeir Ásgrímur Jónsson og Jón Stefánsson,
að vera spurðir til ráða af ritstjóram blað-
anna, er þeir væra að ráða sjer listdómara.
Þetta væri mikil framfór frá því, sem nú
er. Myndu þá líka blöðin sjálf losna við mikið
kvabb og ónæði allra þeirra manna, sem hjer
era að skrifa um list af dæmafáu þekkingar-
leysi og bamaskap.
Væri það að minsta kosti mikils virði, að
menn eins og Guðbrandur Jónsson, Frey-
móður Jóhannsson og Þorsteinn Jónsson
o.fl. væra ekki látnir vaða uppi í dagblöðum
bæjarins eins og nú er.
Ættu ritstjórar blaðanna hjema, þeir, sem
vilja stuðla af framgangi íslenskrai- málara-
listar, að taka þessa hluti til athugunar.