Morgunblaðið - 18.03.2000, Blaðsíða 54

54 LAUGARDAGUR 18. MARS 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Hús í ljósum logum
HJÓNIN Eva og Georg Klein
eru heimskunnir sænskir vísinda-
menn. Þau koma til Islands í dag,
laugardaginn 18. marz, í boði rekt-
ors Háskóla íslands og Vísindafé-
lags Islendinga. Þau verða hér í
viku og halda daglega fyrirlestra í
Háskóla íslands, á Keldum og loks
bæði hjá Krabbameinsfélaginu og
íslenskri erfðagreiningu. Fyrsta
lesturinn heldur Georg Klein á
morgun, sunnudaginn 19. marz, í
stofu 101 í Odda kl. 14 og fjallar
þar um krabbamein í ljósi hinnar
nýju líffræði. A eftir tekur hann
þátt í rökræðum við íslenzka vís-
indamenn um nútímalíffræði og líf-
tækni. Aðgangur er öllum heimill.
Á föstudaginn kemur 24. marz kl.
16 mun hann- fjalla um vísindi,
skáldskap og siðferði fyrir almenn-
ing í félagi við Þorstein Gylfason í
stofu 101 í Odda. Þorsteinn segir
hér frá þeim hjónum.
i
Eva og Georg Klein hafa bæði
verið prófessorar í krabbameins-
fræði við hina heimskunnu Karól-
ínsku stofnun í Stokkhólmi, hann
frá 1957 til 1993 og hún frá 1979 til
1993. Eftir að þau létu af embætt-
um sínum fyrir aldurs sakir hafa
—f þau haldið áfram rannsóknastörf-
um á stofnuninni svo að ekkert lát
er á. Hann hefur birt meira en 1000
greinar um fræði sín, og hún um
450. Eg kann því miður ekki að lýsa
Heimsókn
Þessi hjón, og foreldrar
þriggja uppkominna
barna, segir Þorsteinn
Gylfason, eru ekki
einhöm. Eva hefur birt
sænskar þýðingar sínar
á ungverskum kvæðum
og Georg hefur á síð-
ustu sextán árum gefíð
út margar bækur.
vísindalegum uppgötvunum þeirra.
Til þess þyrfti ég að kunna skil á
krabbameinsfræði, veirufræði og
ónæmisfræði. Eg veit þó að svo
óvenjulega vill til að fjórir íslenzkir
vísindamenn hafa lokið doktors-
prófi við handleiðslu þeirra hjóna:
Sigurbjörg Þorsteinsdóttir á Keld-
um, Sigurður Ingvarsson dósent í
læknadeild Háskólans, Kristinn P.
Magnússon hjá íslenskri erfða-
greiningu og Ári Sæmundsen sem
rekur fyrirtækið Groco í Reykjavík.
En þessi hjón, og foreldrar
þriggja uppkominna barna, eru
ekki einhöm. Eva hefur birt sænsk-
ar þýðingar sínar á ungverskum
kvæðum, og Georg hefur á síðustu
sextán árum gefið út margar bæk-
ur um vísindi, bókmenntir, mynd-
list, gyðingdóm, siðferði, sjálfs-
blekkingu, sköpunargáfu, trúar-
brögð og sína eigin ævi. Hann
hefur sagt þ_ar frá langdvölum
þeirra hjóna í ísrael, og borið sam-
an ísraelsmenn og Svía í leiðinni.
Hann hefur líka fjallað um ísland,
til dæmis um kynni sín af óveðrum
þess og af mönnum eins og Birni
Sigfússyni háskólabókaverði. Lýs-
ing Georgs á Birni, í bókinni Korp-
ens blick (Hrafnsauganu) frá 1998,
er perla. Við sem bárum gæfu til að
kynnast Birni sjáum hann þar í
nýju ljósi ekki síður en allir aðrir.
Bækurnar eru að sjálfsögðu skrif-
aðar á sænsku, en sumar þeirra
hafa verið þýddar á ensku. Þær
hafa vakið athygli í löndum ensku-
mælandi fólks vestan hafs og aust-
an ekki síður en í Svíþjóð.
ii
Á síðari hluta tuttugustu aldar
hefur orðið heimsbylting í líffræði,
og á síðustu þremur áratugum hef-
ur það líka gerzt að sumir hinna
fremstu líffræðinga hafa gerzt rit-
höfundar við hæfi almennra les-
enda um fræði sín og margvísleg
önnur efni: einkum þeir Jacques
Monod og Frangois Jaeob í Frakk-
landi, Sir Peter Medawar og

*
ÍSLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1049. þáttur
GAMAN er að fá bréf frá ungu
fólki, ekki síður en frá þeim sem
eldri eru. Umsjónarmanni hefur
borist svofellt símbréf, en símbréf
er spariorð fyrir tökuorðið fax:
„Kæri Gísli. Ég lagði spurningu
íyrir afa minn sem hann gat ekki
svarað, en hann segir að þú munir
geta það. Spumingin er þessi:
Hvernig er því varið, að orðið
hljóð hefur tvær andstæðar merk-
ingar, þ.e. aðra sem hávaða eða allt
sem heyrist, en hina sem þögn eða
„hljóðleysi“, kyrrð?
Með góðum óskum,
Guðrún Rósa Skúladóttir, 10
ára, Hjarðarhaga 13, Reykjavík."
★
Þessi spuming er eðlileg, en erf-
ið viðureignar. Þó skal reyna. Ef
orð hafa fleiri en eina merkingu og
sumar þeirra ganga hvor gegn
annarri kalla lærðir menn það and-
ræðni, og er þá næst að líta á
merkingar orðsins hljóð. Þær
greinast í þrjá meginstrauma:
1) Ymur, ómur, rödd, hróp („það
að framkalla hávaða“).
2) Heyrn, hlust (eitthvað til að
„nema hávaða“).
3) Þögn (færi á að „nema há-
vaða“).
Þótt ég noti þarna orðið „há-
vaði“, getur hann auðvitað verið
mjög mis-sterkur. Merkingar nr. 1
og nr. 3 era andræðar, ganga hvor
gegn annarri.
Eg get ekki sagt hvernig þetta
hefur gerst, en mig grunar að
merking nr. 1 sé elst, en merking
nr. 3 yngst.
Þetta er heldur fátækleg útlist-
un, en ég get ekki fullyrt meira, en
mörg önnur dæmi andræðni má
tína til, svo sem fóstri sem bæði
merkir „fóstrandann" og þann sem
er fóstraður, skjórni sem t.d. getur
bæði merkt rökkur og ljómi, henda
sem bæði merkir að grípa og kasta
frá sér og fá sem bæði merkir að
afhenda og taka við. .
Umsjónarmaður þakkar Guð-
rúnu Rósu fyrir bréfið og hvetur
hana til að halda áfram að gaum-
gæfa móðurmálið og tilbrigði þess.
★
Forfeður okkar vora snemma
fróðleiksfúsir, og er þeir höfðu
numið lestur og skrift, tóku þeir
fljótlega að rita alls konar fræði sér
og öðram til minnis. Umsjónar-
maður leyfir sér að taka hér sýn-
ingardæmi úr mismunandi fræði-
greinum:
I. Dýrafræði (úr Fysiologo):
„Einn fogl er í Ánni Níl, sá heitir
hidris. (Physiologus) segir (þat) frá
honum at hann banar kokodrillo.
Þat er náttúra ok vandi hans: Þá er
hann sér kokodrillum sofa, klinisk
hann leiri ok hleypr í munn kok-
odrillo, er hann sefr á árströndu,
ok rífr ok slítr hann allan innan, ok
setr í gegnum kvið hans ok at hon-
um dauðum."
b)
„Er hvalr í sæ er heitir aspedo...
Þá er hann hungrar lýkr hann upp
munn sinn, ok sem nökkum ilm láti
hann út fara. En litlir fiskar kenna
ilm ok samnask saman í munn
hans. En þá er muðr hans er fullr,
lýkr hann saman munn sinn ok
svelgr þá.“
II. Guðfræði (úr Eluciadario):
„Magister: „Guð er andligr eldr,
at því er helzt má skiljask, svá
bjartr ok óumbræðiligr í fegrð ok í
dýrð, at englar, er sjau hlutum era
fegri an sól, fýsask of valt at sjá
hann ok una við fegrð hans.“
Discipulus: „Hversu er einn guð í
þrenningu?" Magister: „Svá sem
þú sér þrenning í sólu, þat er eldr
ok hiti ok ljós. Þessir hlutir era svá
ósundrskilligir, at engi má frá öðr-
um skilja í sólunni, svá sem guð er
ósundrskilligr í þrenningu, faðir er
í eldligu eðh, en sonr í ljósi, en heil-
agr andi í hita.“ Discipulus: „Fyr
hví kallask guð faðir?“ Magister:
„Því, at hann er alls upphaf, ok eru
af honum allir hlutir skapaðir, en
speki hans kallask sonr hans.“
Discipulus: „Fyr hví sonr?“ Mag-
ister: „Því, at hann er svá getinn af
feðr sem skín af sólu, en beggja
þeira ást nefnisk spiritus sanctus."
Discipulus: „Fyr hví heilagr andi?“
Magister: „Því, at hann ferr fram
af hvárum tveggja eilífliga, svá
sem andi blæsk af munni. Þat afl
guðdóms kallask faðir, er alla hluti
skapaði, en sá kallask sonr, er
heldr ok stýrir öllu, at eigi farisk.
En sá nefnisk heilagr andi, er allt
fegrir ok lífgar í áblæsti sínum. Af
feðr era allir hlutir ok fyr son allir
hlutir ok í helgum anda allir hlut-
ir.“
[Innskot: Magister er kennari,
discipulus = nemandi; og geri aðr-
ir betur að útskýra heilaga þrenn-
ingu.]
III. Málfræði (Staffræði):
„Sú er grein hljóðs, er þýtur veð-
ur eða vatn eða sær eða björg eða
jörð eða grjót hrynur. Þetta hljóð
heitir gnýr og þrymur og dunur og
dynur. Svo það hljóð, er málmar
gera eða manna þyss, það heitir og
gnýr og glymur og hljómur. Svo
það og, er viðir brotna eða gnesta
eða vopn mætast, þetta heita brak
eða brestir eða enn sem áður er rit-
að. Allt era þetta vitlaus hljóð...
Önnur hljóðs grein er sú, sem
fuglar gei-a eða dýr og sækykv-
endi. Það heitir rödd, en þær radd-
ir heita á marga lund. Fuglarnir
syngja og gjalla og klaka, og enn
með ýmsum háttum og nöfnum og
kunnustum eru greind ýmsa vega
dýranöfnin, og kunnu menn skyn
hvað kykvendin þykjast benda með
mörgum sínum látum. Sækykv-
endin blása og gella. Allar þessar
raddir eru mjög skynlausar að viti
flestra manna.
In þriðja hljóðs grein er miklu
merkiligust, sú sem menn hafa.
Það heitir hljóð og rödd og mál.
Málið gerist af blæstrinum og
tungubragðinu við tenn og góma
og skipan varranna, en hverju orði
fylgir minni og vit og skilning.
Minni þarf til þess að muna at-
kvæði orða, en vit að hugsa, hvað
hann vill mæla, og skUning þess,
hvað býr í orðunum. Ef maður fær
snilld málsins, þá þarf þar til vit og
orðfræði og fyrirætlan og það mjög
að hægt sé tungubragð..."
★
Inghildur að austan kvað:
Regin með röddu ósmarta
reyndi af lungum og hjarta
að hrífa allar frúr,
en hann var svo klúr,
að þær purpuðust allar í parta.
í limranni í síðasta þætti kom a
fyrir s í „biðilsmannstali". Einar
Ben. hefði fljótt fundið hversu það
spillir hrynjandinni og er beðist
velvirðingar á þessu.
Þorsteinn Georg Eva
Gylfason Klein Klein
Francis Crick á Englandi, Lewis
Thomas í Bandaríkjunum og Georg
Klein í Svíþjóð. Þeir eru afar ólíkir
höfundar: Monod kristalstær í anda
Descartes, Thomas næmur eins og
fágað ljóðskáld, Klein tindrandi af
fjöri. En þeir eru allir afbragðshöf-
undar svo að naumast verður betur
skrifað um nokkurn hlut en þeir
gera, þrátt fyrir það að megnið af
ævistarfi þeirra hafi verið unnið
dag og nótt á rannsóknastofum þar
sem sýslað er meira við sýni og
mælitæki en orð og setningar.
Orðsnilldin verður enn furðan-
legri hjá Klein í ljósi þess að hann
skrifar ekki bækur sínar, heldur
talar þær inn á segulband, ekki sízt
þegar hann þarf að keyra í hálftíma
milli heimilis síns og vinnustaðar í
Stokkhólmi ef hann er þá ekki að
svara bréfum inn á bandið. Ein af
lífsreglum hans er að hvert einasta
andartak sem hann lifir verði að
hafa eitthvert inntak. Einn góðan
veðurdag tekur hann allt í einu eft-
ir því í bílnum að verið er að lesa
framandlega sónhendu, sem reyn-
ist vera úr sónhendusveignum
Fiðrildadalnum (Sommerfugledal-
erí) eftir Inger Christensen, í
danska útvarpið. Hann hlustar,
verður sér síðan út um bókina, og
áður en við er litið birtir hann um
hana leiftrandi ritgerð. Svona fá
andartökin inntak.
iii
Eva og Georg Klein eru engir
Svíar að upprana. Þau eru Gyðing-
ar úr Ungverjalandi. Þar kynntust
þau, í stuttu sumarleyfi ungra stúd-
enta við Balatonvatn, skömmu eftir
að heimsstyrjöldinni lauk. Vorið
1944 höfðu Þjóðverjar hernumið
Ungverjaland. Fjöldamorðinginn
Adolf Éichmann, sem löngu síðar
var dæmdur til dauða í ísrael fyrir
glæpi sína, heimsótti Búdapest og
lagði á ráðin um útrýmingu Gyð-
inga, ungverskir kvislingar tóku
áður en lauk höndum saman við
hernámsliðið, og fyrir Gyðingana
varð fyrirheitna landið Auschwitz.
Bók Georgs Sjöundi púkinn (Den
sjunde djávuien), sem út kom 1995,
er samin til minningar um ömmu
hans og tvo föðurbræður sem voru
myrt í Auschwitz. Georg komst
undan með því að fara huldu höfði
síðasta styrjaldarárið með falsaða
pappíra.
Honum tókst meira að segja að
bjarga móður sinni úr klóm morð-
ingjanna. Hann þurfti að dulbúast
sem liðsmaður kvislingasveitanna
til að það tækist. Frá þessum
mannraunum segir hann í fyrri
hluta bókar sinnar ...í heimalands
stað (...i stállet för hemland) frá
1984.
Árið 1947 bauðst honum starf við
vísindarannsóknir á Karólínsku
stofnuninni í Stokkhólmi, þótt hon-
um hefði þá ekki enn unnizt tóm til
að ljúka neinu háskólaprófi, og litlu
síðar gátu bæði kona hans og móðir
flutt þangað líka. Svíþjóð varð
heimaland þeirra. En Ungverja-
land féll í hendur Stalíns.
iv
Ég hafði aldrei heyrt Georg
Klein nefndan þegar ég fékk bréf
frá honum haustið 1988, en vinir
mínir í hópi líffræðinga sögðu mér
fljótt deili á honum. Eftir þetta
skrifuðumst við á öðra hverju áram
saman án þess að sjást. Ég skrifaði
handa honum lítinn kafla í bók sem
hann gaf út um sköpunargáfuna.
Kaflinn er birtur í íslenzkri þýð-
ingu, tileinkaður Georg, í bók minni
Að hugsa á íslenzku. Ég las líka
sum af handritum hans og gerði við
þau fáeinar athugasemdir. Við hitt-
Bjartar vonir
vakna - með
hraðlest
ÍBÚUM höfuðborg-
arsvæðisins er tals-
vert órótt vegna vax-
andi umferðar á
svæðinu og þeirra
fjölmörgu neikvæðu
þátta sem aukning-
unni fylgja. Þegar
haft er í huga að á
næstu 20 árum er gert
ráð fyrir því að um-
ferðin muni enn auk-
ast um allt að 50%
ætti öllum að vera
ljóst að ríkisvaldið og
íbúar höfuðborgar-
svæðisins standa
frammi fyrir miklum
vanda sem verður að
bregðast við. Óbreytt stefna kallar
á ríflega 40 milljarða króna fjár-
festingar í stofnbrautakerfí höfuð-
borgarsvæðisins á tímabilinu til
þess eins að viðhalda svipuðu þjón-
ustustigi og kerfið býður uppá í
dag. Þetta þýðir um 2 milljarða á
ári en framlag ríkisins til þessara
verkefna er nú áætlað innan við
milljarð á ári. Það stefnir því í mik-
inn vanda ef ekkert verður að gert.
Framtíðin í járn-
braut og strætó
Við þessar aðstæður
er óhjákvæmilegt að
skoðaðir verði allir
mögulegir valkostir
við einkabílinn. Sú
staðreynd að hlutur
almenningssam-
gangna á höfuðborg-
arsvæðinu er aðeins
4% af öllum ferðum í
samanburði við 20-
30% í öðrum evrópsk-
um borgum, sýnir
okkur svart á hvítu þá
möguleika sem þar
ættu að liggja. Efling
almenningssamgangna ætti því að
vera lykilatriði í uppbyggingu sam-
göngukerfis höfuðborgarsvæðisins
á næstu áram.
Hingað til hafa umraeður um al-
menningssamgöngur á íslandi nær
eingöngu snúist um strætó. Ekki
ætla ég að draga úr nauðsyn þess
að sá rekstur verði efldur en bendi
á að nú nýverið hafa komið fram
upplýsingar sem gefa til kynna að
Hrannar Björn
Arnarsson