Morgunblaðið - 03.06.2000, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 3. JÚNÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
„Hinn íslenski galdramaður er óbreyttur alþýðumaður, þokkalega læs og að líkindum hagmæltur. Hann kann
eitthvað fyrir sér í rúnapári og er álitinn ráðagóður. Þess vegna er hann vel liðinn af sveitungum sínum og stund-
um kallaður til þegar lækna þarf kú eða kind, jafnvel einhvern á bænum. Þegar hinsvegar kemur að því að lækn-
ingin mistekst fer að syrta í álinn,“ segir Olína Þorvarðardóttir í samtali við Þröst Helgason en hún ver doktors-
————— 7 -
ritgerð sína um brennuöldina við heimspekideild Háskóla Islands í Hátíðarsal skólans 1 dag kl. 14.
Galdur er samþætting
Morgunblaðið/Ásdís
Ólína Þorvarðarddttir
AHUGI minn á efninu
kom eiginlega af
sjálfu sér. Ég er fyrir
það fyrsta Vestfirð-
ingur í móðurætt, alin
upp við þjóðsögur, munnmæli og
rímnakveðskap, svo það má segja
að forneskjan sé mér í blóð borin.
Þegar ég var að ljúka cand. mag.
prófi í íslenskum bókmenntum við
Háskóla íslands árið 1992 valdi ég
mér þjóðsögur sem lokaverkefni,
og afmarkaði efnistökin þá við
galdrasögur. Þar með steig ég
fyrsta skrefið inn í þessa fjöl-
kynngisveröld sem ég hef dvalið í
síðan,“ segir Ólína Þorvarðardóttir
þjóðfræðingur sem ver nýútkomna
doktorsritgerð sína, Brennuöldin.
Galdur og galdratrú í málskjölum
og munnmælum, við heimspeki-
deild Háskóla íslands í dag.
í ritinu gefur að líta heildar-
úttekt á öllum þeim galdramálum
sem heimildir eru þekktar um á
íslandi - á Alþingi og í héraði -
með hliðsjón af þróun mála annars
staðar í Evrópu, þar sem þúsundir
manna voru teknar af lífí fyrir
galdur ft-am yfir 18. öld. Ólína bæt-
ir hér ýmsu við söguskýringar
fræðimanna um atburði þessa
tímabils, og leiðréttir ýmsar sögu-
skekkjur sem uppi hafa verið, bæði
um fjölda galdramála, forsendur
þeirra og réttargæslu. Þá rekur
hún einnig og rannsakar hvernig
galdur birtist í andlegum afurðum
þjóðarinnar, bæði fornbókmenn-
tum íslendinga og munnmælum
þeim sem sköpuðust um galdur og
íslenska galdramenn þegar frá leið
atburðum. Með því móti metur
höfundur ólíkt viðhorf alþýðu og
yfírvalda til galdraiðjunnar sjálfr-
ar, sem og þá hugmyndaþróun sem
átti sér stað og viðhorfsbreytingu
gagnvart galdri og galdramönnum.
I inngangi að bókinni segir Ól-
ína: „Brennuöldin fjallar um at-
burði og tíðaranda þeirra tíma
þegar orðrómur og „illt rykti“ um
galdur gat kostað fólk lífíð og
menn áttu það undir sveitungum
sínum, velvilja þeirra eða tor-
tryggni, hvort þeir höfnuðu á bál-
kestinum sem „sannreyndir
galdramenn“, eins og það var orð-
að í alþingisdómum. Afdrif þeirra
íslendinga sem bornir voru á bálið,
sakaðir um galdraódæði - sem og
þeirra þúsunda Evrópubúa er
hlutu sömu örlög - kalla á skýring-
ar, hugsanlega réttlætingu, í það
minnsta skilning.“
Ólína Þorvarðardóttir er fædd
1958. Hún er þjóðfræðingur að
mennt, háskólakennari og um
þessar mundir einnig útgáfu- og
kynningarstjóri Þjóðminjasafns Is-
lands. Hún hefur víða komið við á
sínum starfsferli, fyrrverandi
fréttamaðúr á fréttastofu Sjón-
varps og borgarfulltrúi í Reykjavík
1990-1994. Hún lauk BA-prófi í ís-
lenskum bókmenntum og heim-
speki 1985, cand. mag. prófí í ís-
lenskum bókmenntum og
þjóðfræðum 1992. Hún hefur skrif-
að fjölda greina og haldið fyrir-
lestra um íslenska trúarhætti,
þjóðsögur, þjóðtrú og þéttbýlis-
sagnir síðari tíma. Rannsóknarvið-
horf hennar er þverfaglegt, þar
sem nýttar eru rannsóknaraðferðir
ýmissa fræðigreina á borð við bók-
menntafræði, sagnfræði, þjóðfræði,
menningar- og félagssögu. Brenn-
uöldin er þriðja bók Ölínu Þor-
varðardóttur.
Misræmi milli sagna-
geymdar og sagnfræði
Ólína segist fljótlega í rannsókn
sinni hafa farið að velta því fyrir
sér hvernig atburðir brennualdar-
innar, raunveruleikinn á bak við
sagnageymdina hefði litið út í raun
og veru, og hvort aðrar heimildir
um galdur og galdramenn segðu
sömu sögu.
„Til dæmis tók ég eftir því að
prestar höfðu á sér mikið fjöl-
kynngisorð í munnmælahefðinni,
menn á borð við Sæmund fróða og
séra Hallgrím Pétursson, sem báð-
ir voru orðlagðir andans menn.
Það voru þó ekki klerkarnir sem
sóttir voru til saka fyrir galdur á
17. öld, heldur óbreyttir alþýðu-
menn sem fæstir rötuðu inn í
munnmæli, öndvert við klerka
landsins. Þarna var ákveðið mis-
ræmi milli sagnageymdar og sagn-
fræði, sem mér fannst spennandi
að rannsaka nánar. Áður en við
varð litið hafði ég sótt um að fá að
hefja doktorsnám við heimspeki-
deild til þess að fullvinna þessa
hugmynd sem var að mótast í
höfðinu á mér um samanburð á
dómskjölum og munnmælum til
þess að meta atburði, hugmynda-
þróun og viðhorf í ljósi gerólíkra
heimilda. Það eitt var nógu spenn-
andi út af fyrir sig, þótt ekki
kæmu til hin myrku rök sautjándu
aldar sem þó hafa haldið fyrir mér
vöku ófáar nætur.“
fslendingar tóku af lífi viðlíka
hlutfall af mannfjölda sínum
og aðrar þjóðir
- Maður lærir það í skóla að
galdraofsóknir hafí ekki verið jafn
miklar hér á landi og í Evrópu, hér
hafí fáir verið brenndir og ofstæk-
ið ekki nærri því eins mikið og
annarsstaðar. I bókinni segir þú að
þetta standist ekki, frekar en
margt annað sem sagt hefur verið
um galdraöldina og þú hrekur í
bókinni. Þetta leiðir hugann að
þeim vanda sem rannsakendum
brennualdarinnar stafar af heim-
ildaskorti og túlkunarvanda þeirra
heimilda sem til eru. Hvernig met-
ur þú þennan vanda og hvernig
valdir þú þær heimildir sem þú
vinnur með?
„Vandinn sem hér er við að eiga
er einfaldlega skortur á rannsókn-
um. Þess vegna hafa menn verið að
hafa hver eftir öðrum misnákvæm-
ar fullyrðingar um eitt og annað
sem því miður virðist á stundum
byggjast fremur á óskhyggju en
fræðilegum grunni. Dæmi um það
er sú fullyrðing að Islendingar hafí
verið hófsamari en aðrar þjóðir í
framgöngu sinni gegn galdramönn-
um. Sannleikurinn er allt annar.
íslendingar tóku af lífi viðlíka hlut-
fall af mannfjölda sínum og aðrar
þjóðir. Við virðumst jafnvel hafa
gengið lengra en til dæmis Svíar
og Finnar. Á einstökum landsvæð-
um, til dæmis á Vestfjörðum, má
segja að hafi geisað galdrafár á
evrópska vísu, þar sem andleg og
veraldleg yfirvöld gengu fram af
hörku sem minnir um margt á
rannsóknarréttinn í Suður-Evrópu.
í rauninni styðst ég við allar til-
tækar heimildir, réttarsögulegar,
sagnfræðilegar, bókmenntafræði-
legar og þjóðfræðilegar, til þess að
átta mig á annarsvegar staðreynd-
um og hinsvegar hugmyndaþróun
og tíðaranda. Slík heildarmynd
fæst ekki nema með því að beita
þverfaglegum rannsóknaraðferðum
og tefla saman ólíkum heimildum
sem krefjast ólíkra túlkunarleiða.
Ég tók þann kost að leggja undir
alla alþingisdóma í galdramálum
hérlendis og alla þá héraðsdóma
sem vitað er um, auk þess að at-
huga arfsagnageymdina í munn-
mælum og fornbókmenntum. Ég
læt mér ekki nægja að leggja út af
dómskjölunum heldur birti ég þau
sem viðauka í ritgerðinni, svo ljóst
sé hvað liggur undir í rannsókn-
inni. Með því að hafa sjálfar frum-
heimildirnar kemur eitt og annað í
ljós sem áður var hulið, enda hafa
menn hingað til stuðst nær ein-
göngu við hundrað ára gamla sam-
antekt Ólafs Davíðssonar, Galdur
og galdramál á Islandi. Sú rann-
sókn var raunar ekki birt fyrr en
1940-13, en þar kemur fram það
sem á hans tíma var vitað um
galdramál 17. aldar. Síðan hafa
ýmsar heimildir þó orðið aðgengi-
legri og nákvæm athugun leiðir
nýja hluti í Ijós varðandi fjölda
mála og framkvæmd brennudóma.
Eitt af því sem kom mér mest á
óvart er sú staðreynd, sem ekki
hefur verið gefinn gaumur fyrr, að
Islendingar höfðu engar réttar-
heimildir fyrir því að brenna fólk
lifandi á báli, fyrr en eftir 1683,
eða þegar galdraofsóknirnar voru
að mestu yfirstaðnar. Það segir
sína sögu um tíðarandann. Hefðu
þeir kunnað betur lögin og guð-
sorðið, er ekki að vita nema öðru-
vísi hefði farið fyrir einhverjum af
þeim 22 einstaklingum sem
brenndir voru á báli fram til þess
tíma - en það er mikill meirihluti
þeirra sem líflátnir voru fyrir gald-
ur.“
Hinn íslenski galdramaður
er óbreyttur alþýðumaður
- Hver er hinn dæmigerði
galdramaður og til hvers beitti
hann galdri sínum?
„Hinn íslenski galdramaður er
óbreyttur alþýðumaður, þokkalega
læs og að líkindum hagmæltur.
Hann kann eitthvað fyrir sér í
rúnapári og er álitinn ráðagóður.
Þess vegna er hann vel liðinn af
sveitungum sínum og stundum
kallaður til þegar lækna þarf kú
eða kind, jafnvel einhvern á bæn-
um. Þegar hinsvegar kemur að því
að lækningin mistekst fer að syrta
í álinn. Sömuleiðis ef hann álpast
til þess að leggja hug á stúlku sem
öðrum er ætluð. Þá líður oft ekki á
löngu áður en búið er að koma því
á framfæri við yfirvöld að þessi
maður hafi á sér „illt rykti“. Slík
ásökun gat hæglega orðið mönnum
að fjörtjóni, því þeir urðu að afla
sér eiðvætta til þess að afsanna
sekt sína. Ef menn fengust ekki til
þess að sverja með sakborningnum
sakleysi hans, var illt í efni. „Lang-
varandi illt rykti“ og „eiðfall" í
framhaldi af því var algengast or-
sök sakfellinga yfir galdramönnum
á sautjándu öld. Þeir áttu það í
rauninni undir sveitungum sínum,
velvilja þeirra eða óvild, hvort
þeim tókst að losna frá málinu."
íslenskur galdur var
iðkaður í einrúmi
- Þú segir að það hafí verið tals-
verður munur á evrópskri gald-
raöld og íslenskri. í hverju felst sá
munur?
„íslendingar brenndu aðallega
karlmenn en annars staðar í
Evrópu voru það konur sem helst
urðu fyrir barðinu á galdraofsókn-
um. Að þessu leyti sverja íslend-
ingar sig í ætt við Finna og Eista
sem líka brenndu aðallega karl-
menn en sinntu minna um að of-
sækja konurnar. Skýringin á þessu
liggur ekki í augum uppi, en mig
grunar að hún felist í menningunni
- hefðinni. Eistland, Finnland og
ísland eru allt jaðarsvæði, bæði
landfræðilega og menningarlega.
Hér á Islandi er eins og mynd
hinnar djöflavæddu nornar, sem
kirkjan hélt svo mjög fram á þess-
um tíma, hafí aldrei náð almenni-
lega að festa rætur. Sama er að
segja um djöfulinn, en mynd hans í
íslenskum þjóðfræðum er útlínu-
laus og óljós. íslenska galdrakonan
stendur mun nær völvunni í forn-
bókmenntum okkar, heldur en
hinni lostafullu og djöfullegu
evrópsku norn. Annað sem skilur
að íslensk galdramál og evrópsk er
inntak galdursins. Ef litið er fram
hjá fullyrðingum yfirvalda um
djöfullegt inntak þess galdurs sem
kom fyrir íslenska dómstóla, og lit-
ið eingöngu á þær athafnir sem
urðu orsök mála, þá virðast Islend-
ingar fyrst og fremst hafa verið að
iðka fjölkynngi, það er að segja
þjóðlegan galdur en ekki þann
nornagaldur sem ákært var fyrir í
Evrópu með tilheyrandi kynsvalli
og svörtum trúarathöfnum. Is-
lenskur galdur var iðkaður í ein-
rúmi - evrópskur galdur var trúar-
samkoma, nornaþing."
Þrælar hugarfarsins
- Þú heldur því fram að kirkjan
muni aldrei geta þvegið hendur
sínar af því sem gerðist á galdra-
tímabilinu í Evrópu. Hver var hlut-
ur kirkjunnar í þessum atburðum
og hver hlutur dómstóla? Voru
þessar stofnanir þrælar hugarfars-
ins?
„Vitanlega voru þessar stofnanir
þrælar hugarfarsins - stofnanir og
einstaklingar eru það alltaf. Kirkj-
an hannaði þessa hugmyndafræði
upphaflega í viðleitni sinni til að
halda valdi sínu og myndugleika.
Einn mikilvægasti þátturinn í vel
riðnu valdaneti var að ná yfirráð-
um yfir andlegu lífí fólks og halda
þekkingarþráðunum í höndum sér.
Veraldleg yftrvöld dönsuðu með,
enda þjónaði það beggja hag að
hafa vald yfir hugsunarhætti al-
þýðunnar og breytni manna. Á
slíkum tímum gegnsýrist allt sam-
félagið af sömu hugmyndafræði.
Hún verður vopn í höndum fleiri
en yfirvalda, til dæmis í höndum
einstaklinga sem sjá sér þannig
leik á borði að ryðja keppinautum
úr vegi eða ná sér niðri á mót-
stöðumönnum. Þannig hefur þetta
verið á öllum tímum. Við erum æv-
inlega þrælar hugarfarsins að ein-
hverju leyti. Meira að segja menn
á borð við Brynjólf biskups Sveins-
son, sem orðlagður hefur verið fyr-
ir að vera lítt hallur undir galdra-
ofstækið, meira að segja hann var
fórnarlamb tíðarandans. Þó að
hann hafí forðað sínum eigin skóla-
piltum undan logum galdrabálsins,
stóð hann sjálfur fyrir málsókn á
hendur umkomulausum flækingi
fyrir hans ókristilega líferni. Sá
maður var á endanum hengdur
fyrir að vera öllum til óþurftar.
Brynjólfur beitti ekki myndugleika
sínum til þess að koma vitinu fyrir
svila sinn, séra Pál í Selárdal, þeg-
ar sá síðarnefndi vildi koma því til
leiðar að fá galdramenn brennda á
báli fyrir ósannaðar sakir. Vitan-
lega eru menn á öllum tímum fast-
ir í viðjum tíðarandans - hvort sem
þeir gera sér grein fyrir því eða
ekki.“
Galdur er viðleitni einstakl-
ingsins til þess að hafa
áhrif á líf sitt og afkomu
- Flestir nútímamenn skynja
galdraofsóknirnar sem fáfræði og
kannski ótæpilega guðhræslu eða
helvítisótta. í sumum þessum mál-
um hafa menn talið undirrótina
nágrannaerjur eða almenna óvild
manna á milli, hugsanlega óendur-
goldnar ástir eins og Hrafn Gunn-