Morgunblaðið - 03.06.2000, Blaðsíða 66

J)6 LAUGARDAGUR 3. JÚNÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Svigrúm til sjálfsbjargar
ÞEGAR fyrsta ríkis-
stjórn Davíðs Odds-
sonar var mynduð árið
1991 ríkti upplausn í
málefnum Lánasjóðs
íslenskra námsmanna
og fjárhagur sjóðsins
var kominn í algjört
óefni. Aðkoman kallaði
á róttæka uppstokkun,
sem hefur síðan gert
stjórnvöldum kleift að
byggja upp og efla
sjóðinn með markviss-
Um hætti, fyrst undir
forystu Ólafs G. Ein-
arssonar, menntamála-
ráðherra og síðan árið
1995 með styrkri stjórn Björns
Bjarnasonar, menntamálaráðherra.
í hnotskurn hefur það einkennt um-
bætur síðasta áratugar að ekki hef-
ur meiru verið lofað en hægt hefur
verið að standa við. Og vonandi eiga
hvorki námsmenn né aðrir eftir að
upplifa aftur uppákomu, eins og þá
frá árinu 1990, þegar þáverandi
menntamálaráðherra hækkaði lánin
einhliða á sama tíma og fjármála-
Gunnar I. Birgisson
ráðherrann beitti sér
fyrir niðurskurði á
fjárveitingum til sjóðs-
ins og fjárhagur sjóðs-
ins stefndi í gjaldþrot.
í fremstu röð
Ahnennt ríkir nú
víðtæk sátt um megin-
atriði námsaðstoðar
Lánasjóðs íslenskra
námsmanna. Óskir
námsmanna um hærri
lán og ýmsar betrum-
bætur eru á hinn bóg-
inn eðlilegar og til þess
fallnar að veita aðhald
og tryggja framþróun.
Óumdeilt er að LIN gegnir stóru
hlutverki fyrir stefnu stjórnvalda í
menntamálum. Hann er öflugt tæki,
sem tryggir jafnrétti til náms og
opnar mönnum ný og spennandi at-
vinnutækifæri að námi loknu. Lána-
sjóðurinn er í ákveðnum skilningi
fjárfestingarsjóður, sem hefur lagt
grunn að virkjun mestu auðlindar
okkar íslendinga, sem er mannauð-
urinn. Menntun er arðbær fjárfest-
Námslán
Með minni tekjuteng-
ingu drögum við úr
tilbúinni hindrun, segir
Gunnar I. Birgisson,
og letjum menn síður
en áður um leið og við
sköpum þeim aukið
svigrúm til sjálfs-
bjargar.
ing og undirstaða þeirrar hagsældar
sem við njótum og viljum tryggja af-
komendum okkar.
Samanburður við aðrar þjóðir
sýnir að Islendingar eru í fremstu
röð hvað fjárhagsaðstoð við náms-
menn í framhaldsnámi varðar. Þetta
er meðal annars staðfest í ítarlegri
skýrslu sem íramkvæmdanefnd
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1.060. þáttur
STUNDUM sé ég og heyri
„hæðstur“ og „stæðstur" í stað-
inn fyrir hæstur og stærstur
sem eru rétt myndaðar hástigs-
gerðir af hár og stór. Áður en
lengra er haldið um þetta efni, er
rétt að geta þess, að málið hefur
sett sér og okkur ákveðna reglu
um myndun hástigs lýsingar-
orða. Reglan er mjög einföld.
Hástigið er myndað af stofni lýs-
ingarorðsins í kvenkyni, eintölu,
og tökum þá fyrst dæmið hár.
Þetta lýsingarorð fallbeygist:
hár-háan-háum-hás. Þetta sýn-
ir okkur að r-ið er ekki stofn-
lægt. Kvenkynið af hár er há af
því að r-ið er ekki stofnlægt. Síð-
an myndast hástigið með hljóð-
varpi og verður hæstur. En þá er
stundum spurt: Af hverju ekki
hæðstur? Við þekkjum þó öll
nafnorðið hæð. Því er til að svara
að nafnorðinu hæð má ekki
blanda inn í beygingu marg-
nefnds lýsingarorðs. I nafnorð-
inu hæð er ð viðskeyti sett aftan
á stofninn hljóðverptan.
Þá er það stærstur. Af hverju
má það ekki vera með ð-i? Svar:
Þar er stofninn stór. Og af
hverju með r-i en ekki þá *stæst-
ur, sbr. hæstur. Það er af því, að
í stór er r-ið stofnlægt og þá er
kvenkynið stór eins og karlkyn-
ið. Stofninn er því stór, ekki
*stó, og þar af leiðir misræmið:
hæstur (r-laust), stærstur (með
r-i). Þannig er þetta alveg rök-
rétt, ef við hlýðum þeirri reglu
sem málið hefur sett okkur, en
framsetningin hjá umsjónar-
manni mætti vera skýrari og
vafningaminni.
Þá skal þess geta að til var
annað lýsingarorð hár, í karl-
kyni hárr, og þar var r-ið stofn-
lægt. Þetta lýsingarorð merkti
gráhærður, og þarna var karlinn
hár og kerlingin líka hár. í
Hávamálum segir að menn eigi
ekki að hlæja að hárum þul, því
að oft sé það gott sem gamlir
kveða. Mörg önnur dæmi mætti
tína til um hárr= gráhærður, en
þau dæmi eru fom og nú mundi
þykja harla skrýtið að segja: hár
kona. Af þessu orði eru svo
mynduð með hljóðvarpi ýmis
önnur, svo sem hærur, og viður-
nefnin hærukollur og hærulang-
ur í Grettis sögu. Þeir faðir og
afi Grettis sýnast hafa orðið grá-
hærðir snemma.
Hlymrekur handan kvað:
Eg reyndi við Rosemary Clooney
rétt eftir 17. júní,
en hún sagði:, ,Pass,
farðuírófuograss
og úlpu með óhreinum dún í.“
Próf. Þorkell Jóhannesson
skrifar mér að vanda hressilegt
bréf sem ég þakka:
„Kæri Gísli!
Heimkominn í gærkvöldi,
þreyttur eftir lífgandi vorverk í
sumarlandinu, heyrði ég í frétta-
tíma sjónvarpsins hressandi
rödd Árna Johnsens, alþingis-
manns, og hrökk við glaðvak-
andi, þegar hann nefndi „um-
fjöllun" um tiltekið mál í stað
útjaskaðrar „umræðu“, sem í
eyrum bylur flesta daga. Um-
ræða hefur í mæltu máli nær út-
rýmt umfjöllun (líkt og labba í
stað ganga) og heyrist nú nánast
eitt margra hliðstæðra orða í
gjallandi málfátækt í munni
manna, sem í fjölmiðla tala. Ég
vil því, að þú gefir Árna prik fyr-
ir hans orðafar.
Þótt kynlegt megi heita, kann
ég betur við orðið í fleirtölu, um-
ræður, þegar átt er við umtal eða
umfjöllun manna á meðal án
bindingar beinlínis við tiltekna
einstaklinga eða hópa. Ég hef
séð, að Halldór Laxness brá
stöku sinnum fyrir sig fleirtölu-
myndinni í þessari veru.
Ég vona, að þér gangi sem
fyrr vel vorverkin í málræktar-
garðinum.
Lifðu heill!“
Umsjónarmaður var fjóra vet-
ur ræðuskrifari á Alþingi og
kippir sér ekki upp við orðið um-
ræður. Auk þess finnst honum
að umræður og umfjöllun þurfi
ekki að merkja hið sama. Um-
fjöllun getur t.d. hæglega verið
skrifleg. Góð orð og óskir próf.
Þorkels þakka ég kærlega og
skal reyna eftir mætti að spreyta
mig við vorverkin í málræktar-
garðinum.
Þetta minnir mig á svolitla
sögu. Öm Snorrason (Aquila)
var í vegavinnu með manni sem
taldi sig dágott skáld og tók sér
því viðumefnið harpan. Emi
þótti þetta ómaklegt yfirlæti og
ávarpaði vinnufélaga sinn svo:
Illa ræktarðu skáldaskikann,
skarpan ekki.
Þú ættir að heita harmonikan,
harpan ekki.
Þetta varð til þess að skáld-
mennið tók sér nýtt viðurnefni,
mjög rómantískt.
Mörg em tökuorð í íslensku
sem sum hver ná fótfestu og laga
sig að málinu, önnur deyja út á
tiltölulega skömmum tíma. Um-
sjónarmanni datt allt í einu í hug
orðið banditt= þorpari. Ég held
að þetta orð sé á undanhaldi.
„Óttalegur bölvaður banditt“,
mér finnst ég heyra þetta sjaldn-
ar en áður.
Ég hef fundið orðið í tyeimur
íslenskum orðabókum: I Orð-
sifjabók Ásgeirs Bl. Magnússon-
ar, prentað banditt, og í Orða-
bók um slangur o.s.frv. prentað
bandít, þýðingar: þorpari,
glæpamaður, þrjótur. Þetta
segja orðabókarmennirnir að sé
komið úr dönsku bandit og
þangað úr ítölsku bandito. En þó
segir sá hálærði og skemmtilegi
Svíi Gösta Bergmann, að fyrri
hlutann megi rekja til germ-
anskra mála, svo sem þýsku
Bann, ensku ban og sænsku
bann. Við þekkjum þetta auðvit-
að sjálf frá okkar boði og banni,
og kirkjuleg bannfæring er af
sömu rót runnin.
Salómon sunnan kvað:
Eftir hófleysi í gleðskap og glaumi,
eftir gáleysi í hrostafenstraumi,
nú bögglast ég hér
upp við brjóstin á þér
og bið þess það sé ekki í draumi.
„Og mikill munur er það,
hvort fróman hendir holdlegur
breyskleiki óvarlega og rís strax
við aftur með bæn, trú og
breytni góðri, ellegar hinn, sem
af forakti laganna og þverúð við
yfirvaldið mótþróanlega fram
fer syndinni og vill ekki af láta.
Mæli honum enginn bót. En
Stóridómur gjörir þar engin ráð
fyrir, hvað Salómon telur þó
tvennt ólíkt.“
(Guðmundur Andrésson,
1615-1654.)
Evrópusambandsins gaf út á síðasta
ári. LIN kemur mjög vel út úr sam-
anburðinum, sem um leið ber með
sér þá sérstöðu sem við höfum
markað okkur.
Það einkennir íslensku fjárhags-
aðstoðina að hún er fyrst og fremst í
formi hagstæðra lána. í stað beinna
styrkja hefur þetta gert okkur kleift
að tryggja hverjum og einum að-
gang að ríkulegri aðstoð en ella. Lán
frekar en styrkir eru um leið hvatn-
ing til aðhalds því þau þarf að endur-
greiða. Menn leita annarra fjár-
mögnunarleiða, ef þær eru færar, og
fresta þeim útgjöldum sem hægt er
að fresta.
Nýjar úthlutunarreglur
Úthlutunarreglur LÍN fyrir
skólaárið 2000-2001 gilda frá 1. júní
2000. Við endurskoðun þeirra náðist
full samstaða í stjóm lánasjóðsins
um tilteknar breytingar, en stjórnin
er skipuð bæði fulltrúum ríkis-
stjórnar og námsmannasamtaka.
Helstu breytingarnar tóku til hækk-
unar á lánum og minni tekjuteng-
ingar. Þannig hækkar svokölluð
grunnframfærsla um 6,7%, frítekj-
umark hækkar úr 250.000 kr. í
265.000 kr. og skerðingarhlutfall
vegna tekna umfram frítekjumark
lækkar úr 50% í 40%. Síðast en ekki
síst var samþykkt að miða grunn-
framfærsluna við nýjan framfærslu-
grunn byggðum á neyslukönnunum
Hagstofunnar. Nýr framfærslu-
grunnur hefur í mörg ár verið bar-
áttumál fulltrúa námsmannahreyf-
inganna.
Minni tekjutenging
íslenskir námsmenn hafa löngum
unnið mikið með námi, en nú bendir
margt til að þeim fjölgi einnig sem
fara úr fullri vinnu í stutt afmarkað
nám eða öfugt, þ.e. gera hlé á námi
sínu í nokkur ár með fullri þátttöku
á vinnumarkaði. Nám og vinna,
námslán og atvinnutekjur samtvinn-
ast þannig enn meir og með öðrum
hætti en áður. Fjölmennasti árgang-
ur þeirra, sem byrja á lánum hjá
LIN, hefur t.d. undanfarin ár verið
tveimur til þremur árum eldri, en
svokallaður stúdentsprófsárgangur.
Með því að darga úr tekjuteng-
ingu námslána er svigrúm náms-
manna aukið til að brúa fjárþörf sína
með vinnu og minni lántökum. Mikil
tekjutenging hefur letjandi áhrif á
vinnuframboð námsmanna og
skerðir svigrúm þeirra til sjálfsbjar-
gar. Minni tekjutenging í námslána-
kerfinu kemur sér þar að auki sér-
staklega vel eins og nú árar þegar
íslenskt atvinnulíf hefur þörf fyrir
hverja vinnandi hönd.
Minni tekjutenging dregur þar að
auki úr ásókn í alls konar undan-
þágur og leggur grunn að einfaldara
og skilvirkara námslánakerfi. Það
gleymist oft að mikil tekjutenging
hefur í för með sér hættu á undan-
skotum og kallar oftast á flókið og
þunglamalegt eftirlitskerfi. Þar að
auki eykst ásókn í alls konar undan-
þágur og sértillit. í tilviki lánasjóðs-
ins hefur þetta lýst sér annars vegar
í miklum fjölda einstaklingsbund-
inna erinda þar sem óskað er eftir
undanþágum og hins vegar í reglum
um sérstaka tekjumeðferð þegar um
maka námsmanns er að ræða eða
þegar námsmenn eru að koma úr
löngu námshléi.
Jarðvegur - auð-
lind 21. aldar
FÁIR mæla því
mót að eyðing gróð-
urs og jarðvegs hefur
um langt skeið verið
eitt helsta umhverfis-
vandamál Islendinga.
Jarðvegseyðingin er
einnig það viðfangs-
efni á sviði umhverfis-
mála sem við höfum
lengst glímt við, en
lög um skógrækt og
uppgræðslu lands frá
1907 eru einhver hin
elstu sinnar tegundar
í heiminum sem beint
er gegn uppblæstri og
landeyðingu. Síðan
hefur ýmislegt áunnist
unni gegn
Siv Friðleifsdóttir
í barátt-
eyðingaröflunum, en
verkefnið framundan er vissulega
tröllaukið.
Ástæða er til þess að ætla að
verðmæti jarðvegs muni aukast á
komandi árum, bæði á heimsvísu
og hér á íslandi. Til þess liggja
einkum tvær ástæður. Ánnars veg-
ar er hægt að binda kolefni úr
andrúmsloftinu í jarðvegi og
gróðri og hamla þannig gegn skað-
legum loftslagsbreytingum. Hins
vegar er jarðvegur undirstaða
fæðuframleiðslu fyrir ört vaxandi
mannkyn og verður enn um langa
tíð. Á sama tíma og munnum sem
þarf að metta fjölgar um 90 millj-
ónir á ári rýrnar frjósemi jarðvegs
á 2 milljörðum hektara vegna of-
nýtingar eða þeirra náttúruafla
sem valda rofi. Eyðimerkurmynd-
un á sér stað á um fjórðungi þurr-
lendis jarðar og í iðnríkjunum
hverfur mikið af landi árlega undir
byggð og samgöngumannvirki -
um 500 ferkílómetrar í Þýskalandi
einu. Það er einsýnt að við megum
ekki halda áfram að umgangast
jarðveginn eins og einnota auðlind
ef við ætlum að búa 8 eða 10 mil-
ljörðum jarðarbúa lífvænleg skil-
yrði á nýrri öld. Engum ætti að
vera þetta betur ljóst en okkur ís-
lendingum.
Gagnleg jarðvegskort
Hvergi í Evrópu og óvíða í
heiminum hefur jarð-
vegseyðing verið
hrikalegri en einmitt
hér. Eldfjallajarðveg-
ur íslands er frjó-
samur, en lausbund-
inn og rofgjarn og
auðveld bráð eyðing-
aröflunum nema hann
sé hulinn skógi eða
öðrum kjarnmiklum
gróðri.
Segja má að tíma-
mót hafi orðið í sögu
landgræðslu þegar
Rannsóknastofnun
landbúnaðarins og
Landgræðsla ríkisins
birtu heildarkort af jarðvegsrofi á
íslandi árið 1997. Má marka gæði
verksins að nokkru af því að það
hlaut Umhverfisverðlaun Norður-
landaráðs, sem stjórnandi þess og
upphafsmaður, Ólafur Arnalds, tók
Umhverfisdagur
Jarðvegskortin sýna
glöggt, segir Siv Fríð-
leifsdóttir, að víða eru
afréttir beittir sem alls
enga beit þola.
við í Ósló árið 1998. Landgræðslan
og forveri hennar, Sandgræðslan,
hafa unnið ómetanlegt starf við að
bjarga byggðum frá sandfoki og
endurheimta gróður víða um land,
en með verkinu Jarðvegsrof varð
til öflugur þekkingargrunnur til
þess að stýra beit á vísindalegan
hátt og forgangsraða uppgræðslu-
starfi.
Jarðvegskortin sýna glöggt að
víða eru afréttir beittir sem alls
enga beit þola. Þetta er óþægileg
staðreynd fyrir þjóð eins og ís-
lendinga sem hefur náð betri
árangri en flestir aðrir í sjálfbærri
nýtingu auðlinda hafsins. Úr þessu
þarf að bæta. Nýgerður sauðfjár-
ræktarsamningur er skref í rétta