Morgunblaðið - 27.09.2000, Blaðsíða 28

28 MltóVHÍ.UjlMíiUK,*?. SJ-MfJ’.KiVlBJiH ««>0
M(,HiUU,N14LA*)Lt)
LISTIR
Látlaus litur
en fjörleg
form
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Börn, hið eftirminnilega gifsverk eftir Magnús Pálsson í mörgum hlut-
um, frá 1971, er meðal þeirra verka hans sem enn má njóta í Listasafni
íslands.
MYNDLIST
Lislasafn íslands
BLÖNDUÐ TÆKNI
MAGNÚS PÁLSSON
Til 1. október. Opið þriðjudaga til
sunnudaga frá kl. 11-17.
MEÐAL þess sem ásækir áhorf-
andann frammi fyrir verkum
Magnúsar Pálssonar er litleysi
þeirra. Segja má að gestir Lista-
safns Islands séu rækilega áminnt-
ir um það að Magnús var maðurinn
sem gerði misjafnlega hvíta tóna
að gjaldgengu litavali í íslenska
list. En í staðinn fyrir litlaust ætt-
um við að tala um látlaust, en
þannig lýsti listamaðurinn gipsinu
um leið og sagði það vera dautt.
Eftir að hann hafði innleitt liti
pappírsins og gipsins sem aðaltóna
í spjaldi sínu reyndist eftirkomend-
um mun auðveldara að hverfa frá
hinu sterka litrófi sem einkenndi
stærstan hluta íslenskrar listar vel
fram á sjöunda áratuginn.
Manni dettur ósjálfrátt í hug til-
raunin úr barnaskóla þegar kenn-
arinn þeytti marglita skífu með
ógnarhraða um lóðréttan ás uns lit-
irnir runnu saman í einn hvítan.
Það hlýtur að teljast býsna tákn-
rænt að Magnús, þessi svarni and-
stæðingur formrænnar aðgreining-
ar, skuli einmitt sækjast eftir þeim
lit sem er nokkurs konar summa
allra annarra lita án þess að vera
sjálfur litur í venjulegri merkingu
þess orðs.
En ef til vill er litleysi allra
mögulegra lita táknrænasti vottur-
inn um djarfa framgöngu Magnús-
ar frá upphafi listferils síns. Eftir
verkunum í eigu Listasafns íslands
að dæma var hann ákveðinn að feta
ekki hina fagurfræðilegu leið að
settu marki heldur finna sér aðra
og óvenjulegri með því að sækja út
fyrir hin hefðbundnu landamæri
myndlistarinnar. Þótt teikningarn-
ar frá 1966, Kál I og Kál II, séu fal-
legar sem slíkar og fylgi að mörgu
leyti þeim optísku tilraunum sem
þá voru efstar á baugi búa þær yfir
miklu meiri og flóknari upplýsing-
um. Þær ganga mun lengra í til-
raunum sínum til að ná út fyrir
þröng tæknileg landamæri mynd-
listarinnar en venjulegar teikning-
ar sem einskorðast alfarið við fag-
urfræðileg gildi.
Þannig sýna þau tiltölulega fáu
verk sem Listasafnið á hve lítinn
áhuga Magnús hafði á hefðbund-
inni formfræði. Ekkert virðist hafa
verið fjær honum en fara troðnar
slóðir í listsköpun sinni. Því má
auðvitað ekki gleyma að Magnús
starfaði sem leiktjaldamálari þegar
þörfin fyrir að gerast óháður
myndlistarmaður sótti hann heim.
Hann hefur ábyggilega ekki farið
varhluta af þeim skoðunum að
myndlist og leiklist væru fullkom-
lega ósættanlegii- pólar, enda tald-
ist það óhjákvæmilegt að bestu
manna yfirsýn. Það sem tekið var
gott og gilt í leikhúsi þótti beinlínis
óheiðarlegt í myndlist, og það sem
hélt fyrir myndlistarmönnum vöku
var talið alltof sértækt og illskilj-
anlegt til að ná athygli leikhús-
gesta.
En líkt og allir menn sem glíma
við hið ómögulega taldi Magnús sig
eygja leið framhjá vandanum.
Börn, gipsverk eftir Magnús frá
1971, er í senn leikrænt verk og
myndrænt. Hann útvegaði sér
smábarnaföt úr teygjanlegu garni
og fyllti þau með gipsi. Við það
belgdust fötin út og tóku á sig
mynd leikandi barna þótt höfuðin
vantaði og helmingur búksins væri
stundum það eina sem eftir stóð.
Með því að sveigja þessi sértæðu
mót á alla vegu náði Magnús að
túlka ærslin í smábörnum og miðla
um leið óstöðugleika líkamsstell-
ingar þeirra. Minnstu börnin eru
oft áþekk tinandi hrúgaldi þar sem
þau sitja flötum beinum, kappdúð-
uð, og reyna að halda jafnvægi. Á
sinn hátt tókst Magnúsi að túlka
samneyti smáfólksins með jafneft-
irminnilegum og sposkum hætti og
meistara Bruegel fjögur hundruð
árum fyrr.
Því má ekki gleyma að sex árum
fyrr - árið 1965 - var Magnús far-
inn að nýta sér klæðnað og gips í
Stykkin sín, sem hann flokkaði sem
Besta stykkið, Annað besta og
Þriðja besta stykkið. Á samtíma
Ijósmynd af nokkrum þessara
hauslausu fatalíkneskja má sjá hve
dæmalaust svipuð þau eru leikur-
um sem þiggja lof eftir vel heppn-
aða sýningu. Þetta og fjölmargt
fleira má lesa út úr öllum verkun-
um á þessari alltof smáu og alltof
skammlífu sýningu Listasafns Is-
lands á verkum Magnúsar Pálsson-
ar.
Halldór Björn Runólfsson
Menningarmimii
úr bókmenntum
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
Agnar Þorðarson
í NÝÚTKOMINNI bók sem nefnist
I leiftri daganna tekur Agnar
Þórðarson rithöfundur upp þráð-
inn frá bók sinni I vagni tímans og
heldur áfram að rekja minningar
sínar af mönnum og málefnum.
Agnar hafði kynni af mönnum sem
settu svip á menningarumræðu og
listalíf nýliðinnar aldar og rekur
þau kynni í bókinni. Þarna birtast
myndir af þjóðkunnum íslending-
um lífs og liðnum og ýmsir stór-
meistarar tala tæpitungulaust sínu
máli á síðum bókarinnar svo sem
Halldór Laxness, Vilmundur land-
læknir, Kjarval og Sverrir Krist-
jánsson sagnfræðingur svo ein-
hverjir séu nefndir af þeim sem við
sögu koma. Auk vinnu sinnar á
Landsbókasafninu starfaði Agnar
meðal annars bæði fyrir sendiráð
Bandarikjanna og Sovétríkjanna
sálugu svo augljóst er að slíkur
maður hefur frá mörgu að segja.
En hvernig iýsir Agnar bókinni, er
hún ævisaga eða ef til vill menning-
arrýni?
„Þetta eru eiginlega menningar-
minni,“ svarar Agnar Þórðarson.
„Þetta er ekki bein ævisaga heldur
menningarminni, aðailega úr bók-
menntum, leiftur úr því umhverfí
sem ég er í á hveijum stað, frá Par-
ís og frá Rússlandi, Póllandi og
Bandaríkjunum og fleiri stöðum
sem ég hef dvalið á í áranna rás, til
dæmis vegna starfa minna fyrir
sendiráð bæði Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna hér heima. Eftir
innrásina í Tékkóslóvakíu var erf-
itt fyrir Rússana að fá íslenskan
starfsmann því þeir hurfu frá þeim
en ég hafði lesið blöðin með fyrsta
sovéska sendiherranum sem hér
var, hann kom hingað um 1944 og
ég las með honum blöðin og gaf
honum skýrslu um sjálfstæðis-
baráttuna. Þess vegna hafa þeir
væntanlega haft augastað á því að
fá mig til starfa aftur. Þarna starf-
aði ég frá ’68 til ’72 og var boðið í
annað sinn til Sovétríkjanna 1970 í
þakklætisskyni fyrir starfið og
kom þá meðal annars til Armeníu
og dvaldi um tfma í Moskvu. Þeir
vissu það að ég var ekki hlynntur
þeim í pólítík enda töluðum við
ekkert um pólítík. Þeir vissu að ég
hafði komið með Steini til Sovét-
ríkjanna árið 1956 og skrifað um
það og mótmælt kerfinu enda var
ég mótfallinn því en ekki þjóðinni.
Eg hafði mætur á Rússum og bók-
menntum þeirra en það er allt ann-
að mál og ekki pólitík. Og það
mega þeir eiga Rússar að þeir eru
vel að sér í bókmenntum og ávinn-
ingur af því að fræðast af þeim um
Púskín, Tolstoj og fleiri skáld en
nítjándualdarhöfundarnir skrifuðu
eiginlega þeirra helstu bókmenntir
fram á daga Gorkís.“
Þannig að I leiftri daganna er
eins konar menningarsaga öðrum
þræði?
„Já, ég tala mikið um bókmennt-
ir, Halldór Laxness og Vilmund
Jónsson sem ég kynntist talsvert og
ræddi mikið við. Eg kynntist Hall-
dóri ekki náið en þó kom ég til hans
á Gljúfrastein og ræddi við hann
uin bókmenntir. Halldór var mjög
samsettur maður og næmur fyrir
öllu mögulegu í kringum sig. í póli-
tík var hann eindreginn vinstri-
sinni, mjög róttækur og fylgjandi
Sovétríkjunum. Það var ekki fyrr
en eftir 1956 sem hann fór að
hugsa sig eitthvað um og síðar
skrifar hann Skáldatíma þar sem
hann gengur endanlega af trúnni.
Halldór hafði ríka þörf fyrir trú og
byrjaði sem kaþólikki og gerðist
síðan kommúnisti og var það í ein
þijátfu ár en var undir lokin aftur
farinn að snúast á sveif með
kirkjunni. Það var Halldóri veiga-
mikið þegar hann var ungur höf-
undur að hafa harðsnúinn flokk
með sér sem studdi hann og þeir
gerðu það strax, tóku hann upp á
sína arma eftir að hann skrifaði Al-
þýðubókina og hann varð í kjölfar
þess virkur mjög í pólitíkinni."
Voru þeir ólíkir menn hann og
Steinn Steinarr?
„Steinn var efasemdarmaður og
efaðist um allt! Hann var róttækur
þegar hann var ungur eins og
margir aðrir, þar á meðal ég. En
þegar við fórum í ferðina 1956 var
hann alveg horfinn frá trúnni á
kommúnismann og orðinn mjög
heitur gegn þeim áður en yfir lauk.
Hann sagði í viðtali við Helga Sæ-
mundsson í Alþýðublaðinu: „Sovét-
ríkin eru vonandi ekki það sem
koma skal.“ Hann orti um hina
bergmálslausu múra Kremlar.
Þetta voru afar dapurlegir tímar.
Menn sem hölluðust að ólíkum
skoðunum töluðu ekki einu sinni
saman, það var engin samræða á
milli þeirra. Tómas Guðmundsson
fékk þann stimpil að hann væri
borgarlegt skáld og varð eiginlega
fyrir aðkasti sem var ómaklegt því
hann er eitt af okkar bestu skáld-
um.“
En þú sjálfur hefur ekki heillast
jafnmikið af pólitík og þeir Steinn
og Halldór gerðu?
„Ég hef eiginlega alltaf staðið
utan stjórnmála og ekki tekið þátt í
pólitík í rúma hálfa öld. Ég hef
engan póliti'skan lit orðið og er al-
gjörlega fríþenkjandi en ég heyri á
róttækum mönnum að ég sé borg-
arlegt skáld og ég læt mér það vel
líka. Ég byggi á hefðbundum bók-
menntum enskum og frönskum og
tek þær mér til fyrirmyndar og hef
ekki trú á tilraunum. Póstmódern-
imsi veit ég ekki hvað er - eða hver
hann er! Ég velti því ekkert fyrir
mér enda kemur mér þetta ekkert
við. Ég bara fer mínu fram.“
Hvað stendur eftir þegar þú lítur
yfir farinn veg og áratuga starf í
bókmenntum?
„Það er sagan sjálf, hvað hún lif-
ir. Það skiptir höfuðmáli að kunna
að segja sögu, það er sígilt. Svo
geta verið alls konar kúnstir inni á
milli, í háskólanum er mikil þörf
fyrir að fá efni handa stúdentum og
þá leita kennararnir uppi höfunda
sem eru skrýtnir, slá þeim upp og
halda þeim fram eins og þetta sé
eitthvað voða merkilegt. En það
sem blífur er það að kunna að segja
sögu og slíkar bækur lifa. Gömlu
sagnameistararnir okkar lifa enn,
Jón Trausti sem Halldór Laxness
lærði mikið af og Gunnar Gunnars-
son og síðan Halldór sjálfur. Þetta
eru allt miklir sagnameistarar en
ég fylgist ekki svo mikið með ís-
lenskum nútímabókmenntum, þó
þykir mér mikið til höfundar
Tröllakirkju og fleiri skáldsagna,
Ólafs Gunnarssonar, koma. Hann
er góður höfundur. Minningabæk-
urnar mi'nar eru tilraun til að
skrifa brot af menningarsögunni
eins og hún kemur mér fyrir sjónir.
Ég hef þarna ýmislegt eftir merk-
um mönnum og er ckki lýsa þeim
náið innan frá heldur einungis
hlusta á það sem þeir hafa að segja
og ég reyni að hafa það rétt eftir.“
Gyðingurinn gangandi
Það var eitt sumar að þýskur gyð-
ingur, Kaliseher að nafni, bjó hjá
okkur í Suðurgötu. Hann var fyrr-
verandi skólastjóri, sálfræðingur að
mennt og áhugasamur frístunda-
málari, setti á léreft dramatískar
myndir frá Þingvöllum. Hann unni
útiveru og gönguferðum. Hann
hafði flúið frá Þýskalandi tii Banda-
ríkjanna þegar fór að hitna í kolun-
um á fjórða áratugnum. Hann var
áhugasamur um íslenska málaralist
og fékk mikið dálæti á Kjarval. Ég
hafði kynnt hann fyrir Valtý Péturs-
syni listmálara, vini mínum, og þeg-
ar Kalischer rakst á Valtý á Hótel
Borg og frétti að Kjarval væri þar
staddur tókst hann á loft og Valtýr
kynnti hann fyrir meistaranum.
Kjarval spurði hvar hann byggi og
þegar Kjarval heyrði að hann gisti
hjá mér í Suðurgötu snaraði hann
sér fram í eldhús á Borginni og kom
að vörmu spori með pakka vafinn
inn í gamalt Morgunblað og sagði
honum að færa mér hann. Ég tók
við þessari sendingu frá meistaran-
um dálítið undrandi og Kalischer
var mjög spenntur að sjá hvað væri
innan í pakkanum og kom þá í ljós
rúgbrauðshleifur, tvær kleinur og
harðfiskur. Kalischer varð gapandi
af undrun, stórar fellingar mynduð-
ust í kinnum hans og nefið varð enn
mjórra og íbjúgara en venjulega en
ég kannaðist við ýmis uppátæki
meistarans og lét mér hvergi
bregða. Kalischer spurði mig hvern-
ig ætti að skilja þessa gjöf, hvort
hún gæti verið eitthvað táknræn?
Seinna kom Kalischer með bréf
sem hann hafði sent Kjarval á Hótel
Borg en Kjarval hafði fengið honum
bréfið aftur óopnað nokkrum dögum
seinna og hafði hann skrifað tvö orð
framan á umslagið, sem Kalischer
var forvitinn að ráða í, en þar stóð
stórum stöfum: Mér sýnt.
Þessi áritún minnti á kvittun for-
eldris í einkunnabók barns í barna-
skóla. Ég sagði Kalischer að í þessu
fælist nokkur viðurkenning en hann
reyndi aftur seinna að komast í sam-
band við meistarann en víst með litl-
um árangri. Kalischer kom nokkr-
um sinnum aftur til Islands og sendi
okkur seinna langa grein eftir sig
um íslenska menningu þai- sem okk-
ar Kjarvals var lofsamlega getið,
greinin var í þýsku blaði útgefnu í
Zurich. Ég spurði Kjarval einu sinni
um kynni þeirra Kalischers og Kjar-
val svaraði með einu orði: Herskár.
Að lokum lagði kona Kalischers
blátt bann við Islandsferðum sökum
aldurs hans og bágrar heilsu.
Um nírætt orti hann hástemmdan
brag um ísland og sendi okkur með
jólakveðju.
tír I leiftri daganna.