Morgunblaðið - 04.10.2000, Síða 26

26 MfF) V i K l; í) AC-! l; K' 4. < )KTO B B K '20W)
LISTIR
MöKGLiNBLAÐli)
Einleikur
um geðhvörf
I Kaffíleikhúsinu frumsýnir Vala Þórsdóttir
í kvöld frumsaminn einleik sinn, Háaloft.
Hávar Sigurjónsson ræddi við Völu og
7 ‘
Agústu Skúladóttur leikstjóra.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Eg vildi forðast að verkið yrði bara mín sýn og lýsing á minni reynslu.
Þess vegna leitaði ég eftir að heyra um reynslu annarra," segir Vala
Þórsdóttir. Hér er hún í hlutverki sínu í einleiknum.
í VERKINU birtist ung kona, Kai’-
ítas Ólafsdóttir, sem þjáðst hefur af
geðhvarfasýki í mörg ár, og segir
áhorfendum sögu sína með ýmsum
aðferðum, Hún bregður á leik og sýn-
ir okkur hvemig hún hefur fleygst á
milli oflætis og þunglyndis, týnt
sjálfri sér í lyfjaþoku og reynt að
standa á eigin fótum þegar rofað hef-
ur til.
„Hugmyndin að þessu verki fædd-
ist fyrir tveimur árum,“ segir Vala
Þórsdóttir þegar hún sest niður eftir
æfíngu ásamt blaðamanni og leik-
stjóranum Ágústu Skúladóttur. „Ég
fékk hvergi peninga til að vinna það á
þeim tímá og lagði það á hilluna því
efnið er þess eðlis að mér fannst ekki
hægt að fara að taka viðtöl við fólk,
leita upplýsinga um svo viðkvæmt
mál sem geðsjúkdómur er, nema
maður viti að þetta verði að veru-
leika.“
Hugmynd Völu varð svo fyrir val-
inu á leiklistarhátíð Sjálfstæðu leik-
húsanna, Á mörkunum, og Kaffileik-
húsið tók verkið upp á arma sína sem
hluta af Einleikjaröð sinni, en Háa-
loft er þriðja verkið í röðinni frá því í
vor. Er þetta önnur frumsýningin á
leiklistarhátíðinni Á mörkunum.
Vala segir að eftir að hún hóf und-
irbúning að sýningunni og leitaði til
fólks í geðheilbrigðisgeiranum hafí
sér hvarvetna verið tekið opnum
örmum. )rAllir sem ég hef leitað til
hafa sýnt þessu mikinn áhuga og vel-
vilja og viþ'að hjálpa mér á alla lund.
Landlæknisembættið, Geðhjálp og
geðsvið LSP eru með samstarfs-
verkefni sem heitir Geðrækt en það
er átak í fræðslu um geðsjúkdóma.
Ég er í samstarfi við það verkefni.
Það verður sýnt á þeirra vegum á
Geðveikum dögum, sem verða í Há-
skólanum 22.-26. október. 10. októ-
ber verður hátíðasýning hér í Kaffi-
leikhúsinu á alþjóðlega geðheilbrigð-
isdaginn."
Persóna verksins, Karítas Ólafs-
dóttir, er að sögn Völu samsett úr
mörgum þáttum. „Ég talaði við
Leifur
heppni til
Spánar
BRÚÐULEIKRIT Helgu Arnalds,
Leifur heppni, verður sýnt í menn-
ingarborginni Santiago de
Compostela á Spáni í dag og í E1
Ferrol á morgun og föstudag. Sýn-
ingarnar eru á dagskrá Reylqavík-
ur - menningarborgar Evrópu ár-
ið 2000.
Verkið var frumsýnt í Washingt-
on í maí sl. í tilefni af opnun vík-
ingasýningarinnar í Smithsonian-
stofnuninni og einnig var það sýnt
í Boston í sumar, hvort tveggja í
tengslum við landafundahátíða-
höldin vestanhafs.
Tíu fingur, brúðuleikhús Helgu,
setur leikrit.ið upp, höfundur Ieik-
myndar er Petr Matásek og leik-
stjóri Þórhallur Sigurðsson.
Leikritið um Leif heppna er ein-
lcikur byggður á Islendingasögun-
um og er kerlingin ísafold látin
leiða áhorfcndur í gegnum söguna
milli þess sem hún tekur þvott nið-
ur af snúrunum, hlustar á eftir-
lætisútvarpsþátt sinn um víking-
ana og blaðrar í farsímann sinn.
„Leifur er mjög góður ferðafé-
lagi - og hann er ekki siður
mai’gt fólk sem þjáist af geðhvarfa-
sýki og það eru vissir þættir sem eru
mjög almennir, hin sameiginlegu ein-
kenni sjúkdómsins sem allir ganga í
gegnum. Síðan eru ýmis einstaklings-
bundin frávik. Ég hef lesið mjög mik-
ið af efni, bæði frá sjúklingum og
læknum, en ég hef einnig persónu-
lega reynslu af geðhvarfasýki sem
aðstandandi. Ég missti vinkonu mína
úr þessum sjúkdómi 1986 og ákvað þá
að ég yrði einhvem tíma að gera eitt-
hvað. Sjúkdómurinn kom einnig upp í
fjölskyldu minni og þá tvíefldist ég í
þeirri ákvörðun en vildi bíða þar til ég
væri búin að ná áttum sjálf og hefði
öðlast nokkra fjarlægð. Ég vildi líka
forðast að verkið yrði bara mín sýn
og lýsing á minni reynslu. Þess vegna
leitaði ég eftir að heyra um reynslu
annarra. Loks hef ég skáldað sögur
inn í verkið sem mér fannst passa vel
við persónuna Karítas Ólafsdóttur."
Vala segist frá upphafi hafa ætlað
sér að búa til einleik úr þessum efni-
við. „Það eru tvær gildar ástæður fyr-
ir því. Önnur er sú að það er lang-
ódýrasta leikhúsformið og líkumar á
að ná saman þeim peningum sem
þarf eru meiri með því móti. Ég hef
einnig lagt mig eftir þessu formi, ein-
leikjunum, og finnst það mjög spenn-
andi leikhúsform. Það býður upp á
alls kyns möguleika og skemmtileg
tengsl við áhorfendur. En fyrst og
fremst er það ódýrt.“
Karítas birtist í upphafi sem af-
skaplega ræðin og opin manneskja.
Smám saman kemur í ljós hverja
sögu hún á og hún er ófeimin við að
segja frá reynslu sinni. Sárast finnst
henni þó að þegar hún á góð tímabil
og gengur vel þá mætir hún tor-
tryggni og vantrú. „Meðferð í dag er
þannig að fólk getur náð sér mjög vel
og lifað heilbrigðu lífi löngum stund-
um. Það sem er erfiðast er að oft trúir
fólk því ekki. Það má ekki verða svol-
ítið leitt eða svolítið glatt, þá halda
allir að nú sé það að fara upp eða nið-
ur. Það trúir því kannski líka sjálft og
verður hrætt. Þetta er stórt mál sem
skemmtilegur á spænsku," segir
Helga, sem býr að því að hafa
stundað nám á Spáni og kann því
ágæt skil á tungu þarlendra. Hún
var að búa sig undir að pakka
Leifi og leikmyndinni niður fyrir
Spánarferðina þegar Morgunblað-
ið náði tali af henni. Þegar þau
Þórhallur Ieikstjóri koma aftur
heim frá Spáni er ferðinni heitið á
Vestfirði og Norðurland vestra
þar sem leikritið verður sýnt í
grunnskólum. Þá verður haldið
ekki hefur verið tekið á sem skyldi."
Ágústa leikstjóri skýtur því hér inn
í samtalið að einstaklingar með
geðhvarfasýki séu oft mjög skapandi
og drífandi í samfélaginu. „Það eru
ótal dæmi um áhrifafólk, listamenn
og stjórnmálamenn, sem hafa þjáðst
af geðhvarfasýki. Tilgangurinn með
því að lækna sjúkdóminn er ekki að
drepa sköpunarkraft einstaklingsins
heldur gefa honum færi á að njóta
sín.“
Þær Vala og Agústa hafa unnið
saman í nokkur ár í mörgum sýning-
um leikhópsins The Icelandic Take
Away Theatre sem starfað hefur í
London þar til nú í haust að frumsýnt
var í Tjarnarbíói leikritið Dóttir
skáldsins. Ágústa leikur einmitt í
þeirri sýningu og segir að þær Vala
hafi byrjað æfingar strax eftir
frumsýninguna. „Við þekkjumst
óskaplega vel og hefðum annars ekki
getað æft sýninguna á svona stuttum
vestur um haf til New York og
sýnt í Scandinavia House og Am-
erican National Museum of Natur-
al History í tengslum við opnun
víkingasýningarinnar þar. Eftir
heimkomuna þaðan í byrjun nóv-
ember sýnir Helga verkið í grunn-
skólum Reykjavíkur. „Svo erum
við Leifur á leiðinni til Kanada í
janúar og til Ástralíu í apríl þar
sem við verðum fulltrúar Islands á
menningarhátíð eylanda," segir
Helga.
tíma, þremur vikum.“
Þess má geta að þær hafa æft sýn-
inguna samhliða á ensku því ætlunin
er að sýna verkið enskumælandi
áhorfendum í tengslum við evrópsku
leikhúsráðstefnuna, IETM, sem
haldin verður 5.-8. október í Reykja-
vík.
„Það getur svo vel verið að við
reynum fyrir okkur í Englandi með
sýninguna því þar er heimahöfn leík-
hússins okkar,“ segja þær Vala Þórs-
dóttir og Ágústa Skúladóttir. Aðrir
aðstandendur sýningarinnar eru Pét-
ur Hallgrímsson, sem samið hefur
tónlist, og Dean Ferrell leikur á
kontrabassa og Úlfur Skemmtari á
skemmtara. Bjöm Gunnlaugsson
samdi texta við eitt lag í sýningunni
og Rannveig Gylfadóttir er hönnuður
leikmyndar og búninga. Jóhann
Bjarni Pálmason hefur hannað lýs-
ingu og Kolbrún Ósk Skaftadóttir er
sýningarstjóri og tæknimaður.
HÖRÐUR Torfa heldur ferna tón-
leika á landsbyggðinni, eins og svo
oft áður. Vinsældir Harðar hafa
gjarnan verið hve mestar á lands-
byggðinni, enda hefur hann haldið
þar ótal tónleika og sett upp fjöl-
mörg leikrit á 30 ára listamanns-
ferli sinum, segir í fréttatilkynn-
Zoega-
ættin
BÆKUR
IV i ð j a t a 1
ZOÉGAÆTT
Niðjatal Jóhannesar Zoega og konu
hans, Ástríðar Jónsdóttur.
Geir Agnar Zoega tók saman.
Mál og mynd, 2000, 541 bls.
SNEMMSUMARS árið 1787 flutt-
ist til íslands danskur maður um fer-
tugt að nafni Jóhannes Zoéga „að
leita sér frama“, eins og hann orðaði
það sjálfur. Hann gerðist tugtmeist-
ari í Reykjavík og bakari. Islenskri
konu kvæntist hann og komust tvö
bama þeirra á legg.
Ætt Jóhannesar Zoéga verður með
vissu rakin til Matthíasar Zoéga, for-
söngvara í Flensborg, sem fæddur
var 1589. En talið er að ættin sé upp-
haflega ítölsk aðalsætt. Með nefndum
Jóhannesi barst ein grein ættarinnar
til íslands, en erlendar greinar henn-
ar hafa verið rannsakaðar af dönsk-
um ættfræðingum.
Nú hefur einn hinna íslensku niðja,
Geir Agnar Zoéga (f. 1919), fimmti
liður frá ættföðumum, birt margra
áratuga vinnu sína að niðjatali Jó-
hannesar og Ástríðar Zoéga. Tvöþús-
und og sjöhundmð niðja telur hann í
bók sinni. Vantar þó bersýnilega all-
marga, sém settust að erlendis og
ekki hafa fengist upplýsingar um.
Það verður því ekki annað sagt en að
Jóhannes Zoéga hafi átt erindi til Is-
lands, hvort sem hann hefur talið
framavonh’ sínar rætast eða ekki.
Af niðjatalinu er að sjá sem Zoéga-
ættin hafi dreifst tiltölulega fljótt um
landið - fljótar en margar aðrar ætt-
ir. Hana er að finna í öllum lands-
fjórðungum og varla einn öðrum fjöl-
mennari að undanskilinni Reykjavík
vegna stærðar sinnar. Þá er ættina
einnig að finna í öðram löndum, víðs
vegar um heim. Af öllum þessum
fjölda bera einungis fáir ættarnafnið
Zoéga, sem helgast að sjálfsögðu af
tíðkanlegri venju um föðumöfn.
Fremst í bók rekur höfundur fram-
ætt Jóhannesar Zoéga í karllegg.
Hann er fimmti maður frá nefndum
Matthíasi, en faðir hans er talinn hafa
verið Matthías, ítalskur aðalsmaður í
Veróna á Ítalíu. Sá lenti víst í klandri
og fór til Þýskalands. Stuttur kafli er
um það sem helst er vitað um þennan
elsta Matthías og þá er kafli um
skjaldarmerki ættarinnar.
Að þessu loknu hefst niðjatalið
sjálft. Stuttir æviþættir eru um
marga af elstu niðjunum. Að öðru
leyti er niðjatalið nokkuð hefðbundið
í sniðum, bæði hvað varðar merkingu
ættliða og upplýsingar. Upplýsing-
arnar íylgja fastri reglu eins og best
fer á. Þar sem ættin er lengst fram
gengin er hún komin á níunda ættlið
frá Jóhannesi og Ástríði en oftast þó
nokki’u skemur.
Mikill fjöldi mynda er í ritinu, bæði
af niðjum, mökum þeirra og börnum,
svo og af stöðum. Þá er að lokum
gríðarmikil nafnaskrá, svo og heim-
ildaskrá.
Bókin er prentuð á ágætan pappír,
svo að myndir hafa prentast vel. Brot
er af þægilegri stærð og leturílötur
tvídálka.
Ég fæ ekki betur séð en prýðilega
sé að þessari bók staðið, bæði af hálfu
höfundar og útgefanda. Að sjálfsögðu
hef ég ekki haft nein tök á að fara í
villuleit (ættfærslur eða ártöl), en
rekið hef ég mig á að upplýsingar era
á stöku stað nokkuð gamlar.
Sigurjón Björnsson
mgu.
Tónleikaferðin er sem hér segir:
Miðvikudag 4. okt. kl. 21: Ekru,
Höfn í Hornafirði, fimmtudag 5.
okt. kl. 21: Valaskjálf, Egilsstöð-
um, föstudag 6. okt. kl. 21: All-
anum, Siglufirði, laugardag 7. okt.
kl. 21: Deiglunni, Akureyri.
Morgunblaðið/Ómar
Helga Amalds og Þdrhallur Sigurðsson eru komin til Spánar ásamt Leifi heppna og hyggja á Ameríkuferð.
Tónleikar með Herði Torfa
á landsbyggðinni