Morgunblaðið - 18.11.2000, Blaðsíða 24

24 LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2000
VIÐSKIPTI
MORGUNBLAÐIÐ
Ráðstefna Viðskiptaráðuneytis og Samkeppnisstofnunar vegna breytingar á samkeppnislögum
Samkeppnisyfírvöld
fá virkari úrræði
Morgunblaðið/Ásdís
í gær var haldin ráðstefna í tilefni af breyttum samkeppnislögum sem taka munu gildi 6. desember n.k. Ráðstefnan
var fjölinenn og fylgdust ráðstefnugestir vel með erindum framsögumanna, þar sem fjallað var um áhrif nýju sam-
keppnislaganna í íslensku atvinnuh'H.
Til umræðu á ráðstefnu
um samkeppnismál voru
auknar heimildir sam-
keppnisyfírvalda, ríkari
skyldur fyrirtækja sem
teljast markaðsráðandi
og staða mála erlendis,
meðal annars í Banda-
ríkjunum þar sem skil-
yrðislaus sakaruppgjöf
er veitt fyrirtækjum
sem ljóstra upp um eig-
in lögbrot og annarra.
Valgerður Sverrisdóttir,
iðnaðar- og viðskiptaráð-
heiTa, setti ráðstefnuna
og í máli hennar kom
fram að með lagabreytingunum, sem
taka gildi sjötta næsta mánaðar,
væru gerðar veigamiklar og nauð-
synlegar lagfæringar á samkeppnis-
lögunum sem tóku gildi 1. mars 1993,
en túlkun dómstóla og erlend þróun
hefðu leitt til þess að samkeppnislög-
in hefðu verið orðin ein þau veikustu
í hinum vestræna heimi.
,Að mínu mati er það ólíðandi með
öllu að fyrirtæki komist upp með það
að svipta almenning þeim ávinningi
sem leiðir af samkeppni. Með því
móti er beinlínis verið að rýra kjör
almennings. Til þess að berjast gegn
slíku þarf sterkar samkeppisreglur
og í því sambandi bind ég miklar
vonir við breytingarnar á samkeppn-
islögunum,“ sagði ráðherra.
Georg Ólafsson, forstjóri Sam-
keppnisstofnunar, sagði á ráðstefn-
unni að það væru fyrst og fremst þau
fyrirtæki sem teldu á sér brotið sem
mótuðu áherslur Samkeppnisstofn-
unar, með því að beina kvörtunum
og ábendingum til stofnunarinnar,
en áherslur hefðu verið mismunandi
og mótast af aðstæðum á hverjum
tíma.
„Það hefur sýnt sig að það getur
verið erfíðleikum bundið að beita
samkeppnisreglum á markaðsráð-
andi fyrirtæki. Lögin, eins og þau
eru í dag, tryggja ekki nægilega virk
úrræði. Það stendur hins vegar til
bóta með breyttum samkeppnislög-
um.
Breytingarnar fela fyrst og fremst
í sér að samkeppnisyfirvöld fá virk-
ari úrræði til að framfylgja mark-
miðum laganna. Þetta á við um alla
meginþætti laganna, s.s. opinberar
samkeppnishömlur, einokunar-
hringa, markaðsyfirráð, samruna,
auglýsingar og verðmerkingar."
Bann við óæskilegri og
skaðlegri hegðun fyrirtækja
A ráðstefnunni fjallaði Ásgeir
Einarsson, yfirlögfræðingur hjá
Samkeppnisstofnun, um áhrif nýrra
samkeppnislaga varðandi samruna
fyrirtækja og misnotkun á markaðs-
ráðandi stöðu. Hann sagði að tæki
laganna til að stuðla að samkeppni
væru efld verulega, og það væri gert
með því að efla bann við óæskilegri
og skaölegri hegðun fyrirtækja.
Breytingar á lögunum, sem taka
gildi 6. desember nk., gera að verk-
um að íslensk markaðsráðandi fyrir-
tæki standa frammi fyrir gjör-
breyttu landslagi, því samkvæmt
nýrri 11. grein samkeppnislaga verð-
ur misnotkun á markaðsráðandi
stöðu bönnuð fyrirfram.
„Þetta þýðir að verði fyrirtæki
staðin að alvarlegri misnotkun á
stöðu sinni eftir að breytingarnar á
lögunum taka gildi getur það haft af-
drifaríkar afleiðingar fyrir þau. Þau
geta átt von á stjómvaldssektum
sem geta numið allt að 10% af veltu
og fræðilega a.m.k. geta stjórnendur
slíkra fyrirtækja þurft að sæta fang-
elsi, sbr. 57. grein samkeppnislaga,“
sagði Ásgeir.
Að sögn Ásgeirs snýst 11. grein
laganna um tvö höfuðatriði; annars
vegar það hvenær fyrirtæki telst
vera markaðsráðandi samkvæmt
samkeppnislögum, og hins vegar
hvaða aðgerðir slíkra fyrirtækja feli
í sér misnotkun. Ásgeir benti á að nú
yrði skilgreiningin á markaðsráð-
andi fyrirtæki mun mikilvægari en
áður, enda legðust sérstakar skyldur
á þau fyrirtæki sem talin væru
markaðsráðandi.
„Við það að fyrirtæki telst vera
markaðsráðandi samkvæmt sam-
keppnislögum leggjast á það alveg
sérstakar skyldur sem ekki hvfla á
minni fyrirtækjum. Samkvæmt
dómstóli EB felst í þessari skyldu að
hinu markaðsráðandi fyrirtæki ber
sérstaklega að gæta þess að aðgerðir
þess raski ekki virkri samkeppni.
Engin slík skylda hvflir á fyrirtækj-
um sem ekki teljast markaðsráð-
andi. Ymsar aðgerðir sem minni fyr-
irtæki geta sér að skaðlausu gripið
til geta verið lögmætar og varðað
viðurlögum þegar markaðsráðandi
grípur til þeirra.“
Ólík túlkun samkeppnisyfirvalda
og fyrirtækja á markaðnum
Að sögn Ásgeirs er það hinn efna-
hagslegi styrkleiki sem er kjarninn í
skilgreiningu á hugtakinu markaðs-
ráðandi staða. Sá styrkleiki væri
mældur með því að skilgreina þann
markað sem viðkomandi fyrirtæki
starfar á og síðan væri staða þess
metin á þeim markaði. Þetta mat
kallar hins vegar oft á harðar deilur
og sagði Ásgeir það ekki alveg víst
að samkeppnisyfirvöld og stjórnend-
ur fyrirtækja töluðu sama tungumál-
ið þegar rætt væri um markaðinn,
því fyrirtæki legðu heldur rýmri
skilning í hugtakið en samkeppnisyf-
irvöld.
Annað meginatriðið í 11. grein
samkeppnislaga varðar misnotkun á
markaðsráðandi stöðu, en Ásgeir
benti á að 11. grein bannaði ekki
markaðsráðandi stöðu, heldur ein-
ungis misnotkun á slíkri stöðu.
„Dæmi um misnotkun sem raskar
samkeppni er t.d. undirverðlagning,
sölusynjun, samtvinnun í viðskipt-
um, mismunun, tilteknir afslættir og
jafnvel getur málsókn markaðsráð-
andi fyrirtækis gagnvart keppinauti
verði misnotkun ef hún er gerð í því
skyni að valda honum óþægindum og
fjárútlátum og veikja hann þannig í
samkeppni, en um þetta var fjallað í
nýlegu máli hjá undirrétti EB.“
Ásgeir vék jafnframt að breyting-
um sem gerðar hafa verið á sam-
runaákvæði samkeppnislaga, og
sagði óhætt að fullyrða að gerðar
hafi verið mjög þýðingarmiklar
breytingar á 18. grein samkeppnis-
laga, sem lúti bæði að formi og efni
ákvæðisins. „Varðandi formhlið
ákvæðisins þá ber þess fyrst að geta
að samrunar sem falla undir sam-
keppnislög verða nú tilkynningar-
skyldir. Samkvæmt 3. málsgrein 18.
greinar skal þessi tilkynning eiga
sér stað eigi síðar en viku eftir að
m.a. samningi er lokið um samruna.
Þetta er í raun gjörbylting á formi
samrunaeftirlitsins hér á landi,“
sagði Ásgeir, en hingað til hafa eng-
ar kröfur að þessu leyti gilt gagnvart
fyrirtækjum. Hann sagðist telja að
breytingin styrkti mjög samrunaeft-
irlitið og að hér væri verið að taka
upp sams konar fyrirkomulag og
gilti í flestum viðmiðunam'kjum.
Að sögn Ásgeirs ber 1. mgr. 18.
greinar laganna með sér að gerðar
hafa verið tvær meginbreytingar frá
gildandi lögum. í fyrsta lagi er nú al-
veg ljóst að samruni getur verið
ólögmætur þegar fyrirtæki sem er
markaðsráðandi fyrir eykur mark-
aðsyfiráð sín með samruna. Hin
meginbreytingin er að samruni get-
ur verið ólögmætur ef hann leiðir til
myndunar sk. sameiginlegrar mark-
aðsráðandi stöðu.
Jafnvel upplýsingagjöf milli fyrir-
tækja getur talist brot á lögunum
Að sögn Ásgeirs er oft erfitt fyrir
samkeppnisyfirvöld að fallast á al-
mennar staðhæfingar fyiTrtækja um
aukna hagræðingu við samruna, og
sagðist hann telja að sjónannið hag-
ræðingar geti ekki og eigi ekki að
hafa afgerandi áhrif á mat sam-
keppnisyfirvalda. Jafnframt benti
hann á að nýleg rannsókn alþjóðlega
ráðgjafarfyrirtækisins KPMG á 700
stærstu samrunum á árunum 1996-
98 leiddi í ljós að 83% þeirra mis-
heppnaðist og skilaði minni arðsemi.
Jóna Björk Helgadóttir, lögfræð-
ingur hjá Samkeppnisstofnun, fjall-
aði um víðtækai-a bann við sam-
keppnishamlandi samráði fyrirtækja
í nýju samkeppnislögunum, og sagði
að verðsamráð, eða samkomulag
keppinauta um hegðun á markaði,
væri ein sú alvarlegasta atlaga að
hag neytenda um hugsast gæti.
Hún sagði að breytingar á sam-
keppnislögum gerðu að verkum að
bann íslenskra samkeppnislaga við
samkeppnishamlandi samningum og
samstarfi milli fyrirtækja yrði nú
víðtækara og væri fært til samræmis
við sambærilegar reglur EES-samn-
ingsins. Þannig væri í 10. grein lagt
bann við öllum samkeppnishamlandi
samningum fyrirtækja, en ekki ein-
göngu þeim samningum sem lúta
beinlínis að verði eða skiptingu
markaða. „Jafnvel upplýsingaskipti
fyrirtækja, eingöngu það að veita og
þiggja upplýsingar, getur falið í sér
samstilltar aðgerðir og brot á 10.
grein.“
Skortur á þekkingu og
reynslu í samkeppnisrétti
í ræðu Karls Axelssonar hæsta-
réttarlögmanns kom meðal annars
fram að þegar samkeppnismál komi
til kasta lögmanna og dómara sé
mjög mikilvægt að menn þekki vel til
samkeppnisréttar, átti sig á því úr
hvaða umhverfi samkeppnisreglurn-
ar séu sprottnar, hver sé megintil-
gangur þeirra og almennt hver
grundvöllur samkeppnislaganna er.
Karl sagði vandamál að almennt
væru tiltölulega fáir í stétt starfandi
lögmanna og dómara sem hefðu sér-
staka menntun eða yfirleitt nokkra
menntun á sviði samkeppnisréttar.
Þetta stafaði fyrst og fremst af þvi
að samkeppnisréttur væri mjög ung
grein á Islandi enda markaði árið
1993 upphafið í þessu sambandi.
Þannig væri sú hætta fyrir hendi
þegar samkeppnismál kæmu fyrir
dómstóla að mál féllu ekki í hinn
venjubundna farveg viðkomandi
réttarsviðs einfaldlega vegna skorts
á þekkingu og lítillar reynslu af um-
fjöllun um þessi mál. Þetti gæti leitt
til þess að vinnubrögð aðila í sam-
keppnisréttarmálum yrðu afar
óhnitmiðuð, menn ættu erfitt með
átta sig á hvað skipti máli og hvað
ekki og hefðu því tilhneigingu til
þess að segja miklu meira en minna
sem þýddi að stefnur, greinargerðir
og málskjöl yrðu of löng og gagnrýni
á heimildaröflun keyrði fram úr öllu
hófi. Þetta væri bagalegt vegna þess
að einmitt á sviði samkeppnismála
hefðu dómarar einna mesta þörf fyr-
ir öguð vinnubrögð þar sem réttar-
sviðið væri öðru fremur víðfeðmt og
flókið.
Heföbundnar lögskýringar eiga ekki
alls kostar við í samkeppnisrétti
Karl segir að annað vandamál
komi til. Oll umgjörð og mótun ís-
lensks réttar eigi rætur sínar að
rekja til Danmerkur og sé að stærst-
um hluta komin úr germönskum
rétti. En samkeppnisréttur eigi sér
hins vegar allt aðrar rætur. Hann
eigi upphaf sitt í Bandaríkjunum og
þar hafi hann þróast og borist yfir
hafið til Evrópu.
Almennt megi þó segja að sam-
keppnisréttur sé mjög alþjóðlegur
enda hafi eitt meginmarkmið lag-
anna frá 1993 verið það að láta sams
konar rétt gilda hér á landi og á
Evrópska efnahagssvæðinu. Því sé
samkeppnisréttur í mörgum grund-
vallaratriðum frábrugðinn öðrum
sviðum íslensks réttarfars. Þegar
Evrópudómstólinn túlki samkeppn-
isreglur og móti mynd evrópsks
samkeppnisréttar þá hafi hann öðru
fremur að leiðarljósi að samkeppnis-
reglum sé ætlað að styrkja frjálst og
opið samkeppnisumhverfi fyrir-
tækja innan ESB þannig að innviðir
innri markaðarins styrkist.
Þegar skoðað sé hvort tiltekin efn-
isregla í íslenskum samkeppnisrétti
hafi verið brotin verði því svarað
með hliðsjón af tilgangi reglunnar
enda sé meginmarkmið laganna ís-
lensku að koma á sama samkeppnis-
umhverfi hér og innan EES-svæðis-
ins. Þessi aðferðafræði sam-
keppnisréttarins stangist hins vegar
á við hefðbundna aðferðafræði sem
stærstur hluti íslenskra lögfræðinga
sé skólaður í. Ef menn hafi ekki túlk-
unaraðferðir samkeppnisréttar á
hreinu sé ljóst að framkvæmd sam-
keppnisreglna fyrir dómstólum verði
ómarkviss og tilviljanakennd. Það sé
því algert lykilatriði að hefðbundin
lögskýringarsjónarmið eigi ekki að
öllu leyti við í samkeppnisrétti.
Sjálfkrafa sakaruppgjöf
í Bandaríkjunum
Scott D. Hammond starfar að
samkeppnismálum í dómsmálaráðu-
neyti Bandaríkjanna og fjallaði hann
um reynslu Bandaríkjanna af því að
framfylgja samkeppnislögum, koma
upp um einokunarhringa og lög-
sækja þá. Hammond sagði að sam-
keppnislögunum í Bandaríkjunum
hafi fyrir fáum árum verið breytt og
í framhaldi af því hafi mun fleiri ver-
ið dæmdir fyrir brot á þeim.
Ástæðu þess að samkeppnisyfir-
völd í Bandaríkjunum komi nú mun
frekar höndum yfir þá sem brjóti
samkeppnislögin en áður segir
Hammond vera þá að tekið hafi verið
upp á því að veita fyrirtækjum sak-
aruppgjöf fyrir að koma upp um ein-
okunarhringa.
Þetta gangi þannig fyrir sig að ef
fyrirtæki, sem er í einokunarhring
með öðrum fyrirtækjum, einu eða
fleirum, gefur sig fram og kemur
upp um hringinn, þá fær það sjálf-
krafa sakaruppgjöf en hinir þátttak-
endurnir í hringnum eru sóttir til
saka. Farið er með málin sem refsi-
mál, sektum beitt og fangelsun.
Hammond segir það að veita sjálf-
krafa sakaruppgjöf til þess sem gef-
ur sig fram afar mikilvægt til að
hægt sé að ná árangri við að fram-
fylgja reglunum, því erfitt sé án að-
stoðar einhvers sem innanbúðar er
að finna út hverjir stundi samráð og
enn erfiðara að sanna á þá brot.
Henrik Mprch starfar að sam-
keppnismálum hjá Evrópuráðinu og
sagði hann breiðan vilja til þess inn-
an Evrópusambandsins að styrkja
og dýpka samkeppnisstefnu þess.
Hann sagðist telja að samkeppnis-
yfirvöld þar hefðu ekki nægar heim-
ildir til að rannsaka mál og tók sem
dæmi að ekki væri nóg að hafa heim-
ildir til að gera húsleit í fyrirtælyun-
um sjálfum, samkeppnisyfirvöld
þyrftu að hafa heimildir til að gera
húsleit heima hjá starfsmönnum.
Þá sagði hann að árið 1996 hefði
verið tekin upp sú regla að veita
þeim fyrirtækjum sem þátt hefðu
tekið í einokunarhringi afslátt af
sektum ef þau væru fyrst fyrirtækj-
anna í hringnum til að gefa sig fram
og hjálpa að fullu við að leysa málið.
Þetta væri þó ekki skilyrðislaus
regla eins og í Bandarikjunum og
sjaldnast væri sektin felld niður að
fullu.
Morch sagði að þessari vægu með-
ferð væri nú beitt í um % hlutum
allra mála sem upp kæmu og að til
umræðu væri að þróa regluna meira
í þessa átt, þ.e. meira í þá átt sem
tíðkaðist í Bandaríkjunum.