Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1953, Page 38

42
er víða enginn gróður annarr en grámosi (gamburmosi) á þeim stöð-
um, sem liggja fjarri grasi (fræi) og sandroki. — Ennþá mótar fyrir
átta btæjarhúsum, ásamt húsa- og heygarði þar hjá, en svo er allt
yfirgróið, að mælingu verður ekki við komið, svo að í lagi sé.
Skógurinn. Jörðin var löngum ein af stærstu og beztu jörðum sveit-
arinnar, sérstaklega vegna víðlendustu og mestu skóga, sem þar voru.
Nú er þar strjált skóglendi eftir, nema Hraunteigur, sem hér verður
síðar lýst. Frá bæjarstæðinu er rúmlega 1 km norður að Rangá. En
með ánni, bæði neðar (Hraunteigur) og langt upp eftir um hálsa og
hæðir, mun hafa verið í fyrstu samfellt skóglendi að miklu leyti, auk
annarra holta og hlíða. Hefur þar verið bæði víðlendari og stórvaxn-
ari skógur en á nokkurri annarri jörð í Rangárvallasýslu, síðan frá-
sagnir greina. Nafnið sjálft, Næfurholt, bendir á svo þrekvaxin tré,
að börkur þeirra (næfrin) hafi verið notaður til smíða í öskjur og
annað þess háttar, og þá sennilega líka á húsaþök til varnar leka
undir torfinu.
Þegar Tröllaskógur var eyddur og upp blásinn og smávaxnari
skógarblettirnir niður um sveitina upphöggnir og eyddir, þá koma
bezt í ljós yfirburðir skóganna í Næfurholti. Smám saman mun það
hafa orðið á 13.—18. öld, að fjöldi jarða eignaðist skógarítök, eitt
eða fleiri í landi Næfurholts, en á engri jörð annarri, svo kunnugt sé
á Rangárvöllum. Skrá er til í sýsluskjölum, mjög ítarleg, um bæi þá,
er ítökin áttu, og nöfn allra ítakanna, sem byggð er á skiptingu 1765.
ítökin áttu 9 bæi á Rangárvöllum (Keldur, Stóra-Hof, Oddi, Gröf,
Gunnarsholt, Brekkur, Reyðarvatn, Geldingalækur og Víkingslækur),
og 10 bæir utansveitar (Vatnsdalur, Breiðabólstaður, Skúmsstaðir,
Hvoll og Efri-Hvoll, Miðhús, Völlur, Ás, Árbær og Skálholt). Og
nöfnin á ítökunum eru ekki færri en 33. Þegar skýrsla þessi var end-
ursamin 1840, átti að friða 7 ítökin, sem þá voru eftir; 4 voru með
kalöngum, 17 voru „upprætt og uppblásin, og 8 ,,þau er menn vita
ei hvar eru“. Hjartað úr skákinni, Hraunteigur, var eignaður Skál-
holti. En hin ítökin hafa verið ofar og flest langt fyrir innan bæinn.
Ekki er nú kunnugt, hvort eða hversu mikið Skálholtsstaður kann
að hafa nota látið Hraunteig. Hitt er víst, að þau fáu ítök, sem skóg-
ur var á, þau voru notuð langt fram á 19. öld, og sum svo, að nærri til
auðnar horfði. En árið 1899 voru að ósk Kofoed Hansens skógrækt-
arstjóra og ákvæði settar reglur um notkun skóganna og erindisbréf
fyrir skógarvörð. Fjöldamargir menn, aðrir en þeir, sem ítök áttu,
sóttu áður skóg til eldiviðar o. fl., bæði í skóga Næfurholts og Sel-
sunds. — Fyrir og eftir 1880 fóru skógalestir nokkrar á hverju