Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1953, Side 45

49
orðið örfoka, því að enn vottar fyrir rústum, sem alveg er gróið yfir.
En þó bólar þar á hraungrjóti af mikið yngri rúst, réttum ferhyrningi,
8 fet í kross. Brynjúlfur Jónsson nefnir þetta stekk, som þá yrði að
vera frá Hálsi eða Breiðholti, fyrir fáar lambær, 10—20 eða svo.
Frá Næfurholti gamla gæti hann naumast verið sökum fjarlægðar
og þess, að engin rétt til innrekstrar fyrir margt fé sést þar hjá. Þó
er ekki ólíkt því, að litlar kvíar gætu verið suður af rúst þessari, en
sýnast þó miklu ellilegri. Auk þess bólar fyrir þremur öðrum kofa-
leifum, fast við ,,stekkinn“, einni að vestan- og tvennum að norðan-
verðu. Allar litlar, varla meira en svo sem 6—8 X 10 fet. Ekki er að
furða, þó að rústir þessar séu nú orðnar óljósar, því að fyrir nærri
240 árum er svo sagt: ,,Nýibær. Svo kallast eyðipláss nokkurt í
Næfurholtslandi. Þar hefir í gamla daga byggð verið . . . Munnmæli
eru, að þetta býli hafi eyðilagzt af einu öskufalli úr Heklu. Þar sjást
nokkur merki til tóttarbrota, og sýnist af þeim þetta muni hafa
smábýli verið. Kann ekki aftur byggjast vegna heyskaparleysis og
blásturs“.
Munnmælin um eyðing þessa býlis af öskufalli — o. fl sennilega
— eru alls ekki ótrúleg. Og sökum tímabilsins og gleymskunnar, er
líklegast þarna til eyðingar býlinu gosið 1577. Gosið hófst 3. janúar
og í þeim mánuði (líklega nálægt miðjum) ritar Oddur biskup m. a.:
. . . „ógurlegt myrkur“ . . . ,,í sama vetfangi gaus upp úr Heklu í
suðaustanveðri eldur og eisa með sandi og ösku, og allt eins og heit-
asti tigulofn . . . öskumyrkrinu hélt alla þá nótt og fram á daginn
eftir“ o. s. frv. (Alþingisbók III, 124). Og Björn á Skarðsá segir í
annál sínum: . . . .,,Askan kom í Borgarfjörð og í Lón austur og allt
norður í Bárðardal, en í Mýrdal var hún í skóvarp eður meir, og um
alþing stóð reykurinn úr fjallinu upp í loftið“. — Og svo að auki
jarðskjálftar, 18 eldar sáust í fjallinu og drunur ógurlegar ,,nær í 12
dægur“. — Ekki væri nú undur, þótt aðþrengdi kotunum kringum
Heklu í öðrum eins ólátum.
Við Nýjabæ sjást engin mannvirki önnur en lýst var. En skammt
austur við brúnina hefir verið rétt (fremur en kálgarður?) frá 19. öld
að líkindum.
74. Breiðholt. Vestur frá Næfurholti og spölkorn suðvestur frá
Nýjabæ er holt eitt mikið um sig, ávalt og hæst miðsvæðis, er Breið-
holt heitir. Neðarlega í holtinu, nærri miðju að austanverðu, hefir
staðið lítið kot nokkur ár, og tekið nafn af holtinu. Kot þetta hefir
verið í byggð skemur en 20 ár að líkindum, fyrir 1700, og því löngu
síðar en Nýibær lagðist í eyði. Jarðabókin 1711 segir svo frá koti
Árbók Fornleifafélagsin8 — 4