Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1974, Side 24

30
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
1 mars 1872 skrifaði séra Sigurður Gunnarsson prófastur á Hall-
ormsstað allmikla ritgerð um örnefni í fornritum af Austurlandi og
nefndi hana örnefni frá Jökulsá í Axarfirði austan að Skeiðará. Birt-
ist hún árið 1876 í 3. hefti II. bindis af Safni til sögu Islands, bls.
429—497, en útgáfuár bindisins í heild er talið 1886. Séra Sigurði
farast svo orð á bls. 465:
„Fannardalur er enn bær, innstur í Norðfjarðardalnum. Þar veit
eg lengst hafa haldist hjátrú á líkneskju. Var heitið á hana fram
á daga þeirra, sem nú lifa, að gefa klút eða þvílíkt til prýði. Þetta
goð er enn í Fannardal þó nú sé eigi átrúnaður á því. Það er tré-
líkneskja, ekki mikil, og á að hafa rekið af sjó, og hafi þá flúið tröll-
skessur sem mein gjörðu þar í fjörðunum."
Þó að frásögn þessi sé fáorð er bersýnilegt að höfundi hennar er
vel kunnugt bæði um átrúnað á krossinn og þjóðsöguna um tröllin
og uppruna krossins. Eftirtektarvert er að átrúnaður á krossmarkið
virðist vera tekinn að dofna þegar hér er komið sögu. Gerð þjóðsög-
unnar í einstökum atriðum kemur annars ekki fram.
Kunnust allra sagna um krossinn er saga sú sem birtist í sagna-
safninu Huld 1895 (V. hefti), bls. 69—70, með fyrirsögninni Krossinn
í Fannardal og undirrituð Björn Bjarnason skólapiltur. Er engum
blöðum um það að fletta að skrásetjandinn er norðfirðingur sá sem
kunnur hefur orðið undir nafninu dr. Björn Bjarnason frá Viðfirði,
en hann lauk stúdentsprófi í Reykjavík einmitt vorið 1895.5 4
Frásögn Björns Bjarnasonar er á þessa leið:
„Krossinn í Fannardal.
Á bænum Fannardal í Norðfirði austur er kross einn sem mörgum
áratugum saman hefir hangið þar uppi í baðstofunni; húsbændur
og heimilisfólk á bænum hafa látið sér mjög annt um að hann
Fáskrúðsfirði 12. ágúst 1870, d. í Neskaupstað 24. júlí 1951), hafi minnst
þessa átrúnaðar frá æskuárum sínum í Fáskrúðsfirði og Reyðarfirði.
54 Dr. Björn Bjarnason var fæddur í Viðfirði 3. júlí 1873, dáinn í Reykjavík
18. nóvember 1918, sonur hjónanna Bjarna Sveinssonar (f. í Viðfirði 24. maí
1829, d. á Seljamýri í Loðmundarfirði 25. janúar 1892) og Guðrúnar Jóns-
dóttur (f. á Hofi í Norðfirði 29. maí 1836, d. á Skorrastað 3. nóvember
1926). Sjá annars formála dr. Halldórs Halldórssonar fyrir 2. útgáfu af
íþróttum fornmanna, Reykjavík 1950, minningargrein dr. Guðmundar Finn-
bogasonar um Björn í Skírni 1919 (endurprentun í Merkum Islendingum,
nýjum flokki IV. bindi) og íslenzka Hafnarstúdenta, Akureyri 1949, bls.
264—265.