Eimreiðin - 01.01.1907, Blaðsíða 15

15
dáið í fæðingunni — hvað trúar- og samvizkufrelsi snertir, enda stækk-
aði ekki víðáttusvæði hinnar lúthersk-evangelisku kirkju neitt að mun
eftir fráfall Lúthers, á miðri 16 öld; en töluvert magnaðist hin, þar sem
hvorki páfavald né konunga varð yfirsterkara (eins og á Frakklandi og
Suður-Þýzkalandi); þannig festist hin endurbætta kirkja bæði á Hollandi
og Skotlandi og smámsaman einnig á Englandi. f*eim megin varð og
fjörið, ábuginn og framkvæmdin miklu meiri; leiddi það og til stórra
breytinga í sögu þeirra þjóða. Trúarófrelsið ofan frá í lýðkirkjunum leiddi
t. d. til baráttunnar á Englandi og Skotlandi gegn Stúörtunum, síðan til
landnáms Englendinga í Ameríku, og loks yfirleitt til allra allsherjar-
framfara í þeim löndum og öðrum. Aftur leiddi þrjátíuárastríðið til
einskis trúar- eða lýðfrelsis, því eftir að Gústafs Aðólfs misti við, lenti
sigurinn í raun réttri hjá óvinum hans og hin æðstu völd í höndum Frakka,
Hreyfingar til siðabóta ofan frá hafa engar síðan orðið, né gátu orðið
í þeirri kirkju, fremur en í hinni kaþólsku; framfarir undir tvennskonar
einveldi, konunganna og »rétttrúunarinnar«, voru og eru óhugsandi. Og
þær smáhreyfingar, sem upp hafa komið innan frá í þeirri kirkjudeild
síðan, svo sem Píetista og Hernhútta hreyfingarnar, hafa litlu áorkað svo
um hafi munað. Og þótt takmörk lúth. kirkjunnar hafi ekki færst inn til
muna, og því síður hinnar endurbættu, sem ávalt hefur magnast í hinum
ensku mælandi löndum, þykja framfaramerki beggja deilda dauf orðin,
og óhætt er að fullyrða, að öllum frítrúarmönnum, enda líka mörgum
rétttrúarmönnum þykir fyrir von komið, að kristindómurinn í formi siða-
bótaraldanna muni nokkurn tíma »heiminn sigra«.
III.
Hér er afarfljótt yfir sögu farið, og skal nú í nýrri grein benda á
mótsögn beggja hinna endurbættu kirkjudeilda og sérflokka þeirra,
mótsögn við skoðanir nútímans, því að þessi mótsögn er aðalákæran,
sem fram er færð gegn hinni gömlu rétttrúun — ekki frá hálfu vísinda-
manna einna, því síður »óvinum kristindómsins«, heldur vinum hans.
hálærðum skörungum um víðan heim. En til þess ófróðari lesendur
skilji betur hvað hér er í efni, þyrfti fyrst að svara með fáeinum ljósum
orðum tveim spurningum. Þeirri fyrst, hvað siðabótin hafi veitt sínum
kirkjudeildum, og þar næst hitt, hverju hún hafi svift þær. Fyrri spurn-
ingunni er nú venjulega svarað svo: Siðabótin leysti Norður-Evrópu úr
læðingi páfadómsins, gaf þeim samvizkufrelsi í trúarefnum og setti sem
allsherjar reglu réttlætinguna af trúnni o. s. frv. En þótt Lúther og
aðrir siðabótarskörungar byrjuðu vel, urðu siðabæturnar minni en í fyrstu
áhorfðist. A þinginu í Worms var Lúther ungur og fullur af guðmóði;
lá þá nærri, að hann losaði um öll bönd mannlegs anda, þá er hann
skýrskotaði til »ljósra sannana og ályktana«. Lá þá nærri eigi að eins
fullkomið samvizkufrelsi í trúar- og siðgæðisefnum, heldur og fullkomið
kenningarfrelsi, enda rannsakaði hann ritningarnar — auk heldur
það sem honum sýndist í kirkjunni — svo frjálslega, að meiri dirfsku
og gjörræði hefur varla nokkur kristinn og guðrækinn maður sýnt áður
né síðan. En réttarbætur Lúthers urðu snemma endasleppar. Vér bentum
á hið tvennskonar páfalega vald, sem stjórnendur og háskólar tóku sér