Ársrit Hins íslenska fræðafjelags í Kaupmannahöfn - 01.01.1917, Page 31

Heimur og geimur
31
fjarlægöirnar í geimnum, en þar á undan veröum vjer
að hugsa tíma, óendanlega langan eða eilífan tíma; hvort
sem sköpunarverkið er óendanlega gamalt eða ekki, þá
verðum vjer altaf að hugsa okkur óendanlegan tíma.
Pessar hugmyndir um óendanlegt rúm og óendanlegan
tíma eru samgrónar skilningi vorum og meðvitundarlífi;
þó finst sumum heimspekingum engin vissa fyrir því, að
tími og rúm sjeu til í sjálfu sjer, halda þetta að eins
hugsunarform, ,sem er mannlegum verum meðfætt, og þó
eigi nema þegar þær eru fullvakandi, því í draumum
hverfur hvortveggja. Pegar um tíma og rúm er að
ræða, þá fer það eins og með önnur grundvallaratriði,
að skynsemin kemst í eintómar andstæður og mótsagnir
við sjálfa sig, þegar leita skal hinna fyrstu orsaka. Sumir
heimspekingar segja, að tími og rúm sje eins til fyrir ut-
an tilveru vora og skynheim og vorri skynjan óháð
(objectiv), en aðrir, með Im. Kant í broddi fylkingar,
segja, að hvortveggja sje að eins hugmyndir í oss, vorri
hugsun háðar (subjectiv). Um þetta hafa spekingarnir
þjarkað fram og aftur, en niðurstaðan verður altaf hin
sama, vjer skiljum hvorki tíma nje rúm og vitum ekki
hvað það er.1)
Allir hlutir, smáir og stórir, eru partar af rúminu og
hafa rúmtak, þrjár stærðir eða stig (dímensjónir), lengd,
breidd og hæð. Rúmið sjálft í heild sinni hlýtur líka að
hafa þrjár stærðir, en þær eru óendanlegar, og það verð-
ur aftur sama sem að rúmið hafi enga skynjanlega stærð.
Alstaðar eru ógöngur. Einstöku fræðimenn, eins og t. d.
hinn mikli náttúrufræðingur H. von Helmholtz (1821 —1894),
hafa haldið því fram, að það gæti hugsast, að rúmið væri
takmarkað, þó oss sýndist það endalaust. Helmholtz áleit
x) Um riím og tíma hefur dr. Grímur 'I'homsen skráð ítarlega og
fróðlega grein í Tímariti Bókmentafjela^sins VI, 1885, bls. 57 —108.