Frjáls verslun - 01.07.1998, Blaðsíða 53

GASKLEFINN BEIÐ ÞEIRRA
Hver og einn þeirra liföi í stöðugum ótta um aö dauöinn væri í nánd og að næst yrði
hann valinn í hópinn sem færi í gasklefann...
... vina- og auraiausir komu þeir til Bandaríkjanna. Þeir eru núna Ameríski draumurinn
holdi klæddur.
ásamt tvö þúsund öðrum Gyðingum var
smalað upp í gripalestir og haldið með
þá af stað tíl Treblinka. Margir dóu á
leiðinni en lestin var tvo daga á leið til út-
rýmingarbúðanna. Þegar þangað var
komið voru um þrjú hundruð manns,
þeir sterkustu, valdir til starfa í vinnu-
búðum í Treblinka-1 en hinir sendir í
gasklefana í Treblinka-2. Einn maður
reis á fætur og bað um að fá að fara í
vinnubúðirnar. Hann var umsvifalaust
skotínn. Engu að síður stóð annar á fæt-
ur, okkar maður Fred Kort, og ruddi út
úr sér á þýsku að hann væri rafmagns-
fræðingur. Jú, það var nokkuð til í því;
fýrir stríð hafði hann verið að læra raf-
fræði. Þjóðverji beindi byssu að honum
en benti honum svo með byssuhlaupinu,
að ganga tíl liðs við vinnuflokkinn.
Hann skrimti næsta árið í búðunum í
Treblinka. Aðallega fékkst hann við
vatnsburð og fékk eitthvað matarkyns
hjá vörðunum í eldhúsinu. Svo var það
dag einn í júlí 1944 að Gyðingarnir fimm
hundruð og fimmtíu, sem enn lifðu í
Treblinka-1, heyrðu skothvelli rúss-
neska hersins í Jjarska. Þeir töldu skot-
hvellina illan fyrirboða því þeir voru
sannfærðir um að þeir fengju ekki að lifa
það að segja heimsbyggðinni frá útrým-
ingarherbúðunum Treblinka-2.
A sunnudagsmorgni þann 23. júlí
ruddust verðir inn í braggann sem Fred
Kort var í og skipuðu öllum að leggjast á
gólfið. Hann gerði hið gagnstæða. Hljóp
og tróðst út um glugga og náði að fela
sig í nærliggjandi geymsluskúr. Verðirn-
ir leituðu hans án árangurs. Hann beið í
Nathan Shapell er 76 ára. Upprunalegt nafn
hans er Schapelski. Hann auðgaðist á bygg-
ingaframkvæmdum í Bandaríkjunum.
týlgsnum uns kvöldaði og heyrði skot-
hvelli hvað eftir annað. Fred Kort gerði
ráð týrir að verið væri að drepa Gyðinga,
sem rétt reyndist.
Hann sætti færis og hljóp svo að
gaddavírsgirðingunni eins og hann ætti
lífið að leysa, sem vissulega var tílfellið.
Honum tókst að grafa sig undir girðing-
una því jarðvegurinn var það blautur. Þá
hljóp hann í átt til skógar en varðmenn í
turninum sáu til hans og skutu á eftír
honum. Hann slapp, gekk alla nóttina en
uppgötvaði í dögun að hann hlyti að hafa
gengið í hringi, þvt hann var kominn aft-
ur að búðunum og fyrir sjónum hans
blöstu fjöldagrafir með líkum hundruða
Gyðinga sem myrtir höfðu verið daginn
áður.
Fred Kort gekk tíl liðs við pólsku and-
spyrnuhreyfinguna en Gyðingar voru
ekki vinsælir þar og nokkrum dögum
síðar tók hann þá áhættu að fara inn á
rússneskt yfirráðasvæði. Með hendur
fyrir ofan höfuð æpti hann: “Skjótið ekki
félagar, ég er Gyðingur.” Rússar yfir-
heyrðu hann í tíu daga áður en þeir sann-
færðust um sannleiksgildi sögu hans um
Treblinka. Hann gekk seinna í pólska
herinn og særðist. Önnur sár voru þó
dýpri. Hann missti föður, bróður og sex-
Nathan Shapell er 76 ára. Upprunalegt
nafn hans er Schapelski. Hann sýndi mikla
hugkvæmni við að bjarga Gyðingum úr
Gyðingahverfinu sem hann bjó í þegar líða
tók að upphafi seinni heimssfyijaldarinnar.
Nathan vann í hreinsunardeildinni sem
haíði leyfi til að fara út fyrir hverfið. Starfs-
menn deildarinnar voru merktir með sér-
stökum böndum og þau voru nýtt til að
villa um fyrir vörðunum og koma fólki út.
Fjölskylda hans tvístraðist þegar
Nasistar hugðust finna endanlega lausn á
„Gyðingavandamálinu.“ Það kom í hans
hlut að upplifa vist í vítinu Auschwitz
Birkenau. Hann var brennimerktur og ber
tíu skyldmenni í helförinni. Þegar Fred
Kort kom til Ameríku, 24 ára, átti hann
tuttugu og fimm sent sem sjóari á skip-
inu sem hann kom með hafði gefið hon-
um. Hann var þó einnig þeirrar gæfú að-
njótandi að vera undir verndarvæng
bandarísku Gyðinganefndarinnar sem
útvegaði honum húsaskjól og innan
skamms var hann kominn í vinnu og
kvöldskóla. Hann nýtti sér raffræðikunn-
áttuna og fékk næst starf hjá General El-
ectrics. Þaðan fór hann svo til Biltmore
hótelsins í Los Angeles.
Einn daginn var hann kallaður til að
gera við lampa í einu hótelherberginu.
Hótelgesturinn spjallaði við hann á
meðan á viðgerðinni stóð og sagði hon-
um að hann hygðist koma á fót leik-
fangaverksmiðju. Hótelgesturinn
spurði hvort Fred þekkti einhvern sem
snjallt væri að ráða. „Hvað með mig?“
spurði hann, og sú spurning áttí eftir að
hafa áhrif á ævistarf hans. Næstu tvo
áratugina vann hann við leikfangafram-
leiðslu og sölu. Þá fór hann út í eigin
leikfangaframleiðslu við annan mann.
Nú er hann eini eigandinn og gerir það
gott og þótt hann sé kominn vel á átt-
ræðisaldur er hann ekkert að íhuga að
setjast í helgan stein! III
enn númerið 134138 greypt í holdið. Hann
lifði tvö ár af í Auschwitz, með útsjónar-
semi, stálvilja, kjarki og þekkingu. Hann
smyglaði mat úr eldhúsinu, faldi sig þegar
nauðsyn kralði og sagðist vera smiður þótt
hann gæti varla rekið nagla í vegg. Ein-
skær heppni varð honum þó til lífs einu
sinni þegar verðirnir stilltu mönnum upp,
ráku fimmta hvern mann út úr röðinni og
skutu. Einn úr hópnum hafði flúið og eng-
inn vildi gefa upp með hvaða hætti honum
hefði tekist að komast undan.
Til að gera langa sögu stutta komst
Nathan Shapell í álnir í Kaliforníu. Hann
var 1 byggingabransanum, byggði mikið og
Nath an Skapell
53