Morgunblaðið - 15.08.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Kl. 10.30 hinn 4. júlí árið 2004leggjum við hjónin af staðfrá Reykjavík og er ferð-inni heitið að Kirkjubæjar-
klaustri, þar sem gisting er tryggð.
Miklar hrakspár voru um umferð
þessa helgi, þar sem Landsmóti
hestamanna var að ljúka einmitt
þennan dag. Glöggur maður hafði
bent okkur á, að best væri að vera
sem fyrst á ferðinni, en síðdegið yrði
martröð, þegar
allur skarinn
héldi frá Hellu.
Reyndist þetta
heillaráð. Engar
tafir urðu á leið
okkar, við komin
í Skóga upp úr
hádegi, hittum
Þórð Tómasson,
vin okkar, sem
bauð okkur í
súpu og kaffi í
Samgöngu-
minjasafninu. Þórður hafði tjáð mér,
að forfaðir minn, Ísleifur „söngur“
Jónsson (1744–1833) bóndi í Ytri-
Skógum, hefði verið forsöngvari í
Skógakirkju, en nú spurði ég Þórð,
hvernig á því stæði, að við afkom-
endur hans værum engir söngmenn.
Hann kunni engin svör við þessu, en
minnti mig á, að faðir Ísleifs hefði
verið Jón Ísleifsson, lögréttumaður í
Selkoti (f. um 1702) en við hann er
kennd ætt okkar, Selkotsætt. Næsti
áfangi var Kirkjubæjarklaustur og
komum við þangað kl 14.30, svo
þetta er ekki nema 3 og ½ tíma akst-
ur frá Reykjavík og er það mikil
bylting frá því að ég fór þessa leið
sumarið 1935, enda Markarfljótsbrú
ekki vígð fyrr en 1. júlí 1934. Har-
aldur hótelstjóri tók okkur fagnandi,
enda höfum við verið árlegir gestir á
Klaustri í a.m.k. áratug.
II.
Mánudaginn 5. júlí er haldið aust-
ur yfir Skeiðarársand og snæddur
hádegisverður í Hótel Skaftafelli, en
þar ræður ríkjum Anna María Ragn-
arsdóttir, en hana þekkjum við
vegna upprifjunar minnar á ferðinni
yfir Skeiðarársand sumarið 1935, en
fylgdarmenn okkar voru þá Stefán
Þorvaldsson (1867–1961) og sonur
hans Björn (1896–1988), sem þá bjó í
Kálfafellskoti, en faðir hans í Kálfa-
felli. Eldisbleikja er yfirleitt á mat-
seðlum hótela í Skaftafellssýslu,
Klausturbleikja á Klaustri, en
Öræfableikja í Skaftafelli. Erfitt er
að gera upp á milli þessara afbrigða,
en a.m.k. bragðaðist Öræfableikjan
frábærlega í þetta sinn. Næst höld-
um við að Hofskirkju, en þar er allt
með slíkum snyrtibrag að líkja má
við opinberun að heimsækja þetta
forna guðshús og ekki síst kirkju-
garðinn. Núverandi kirkja á Hofi er
að stofni til frá árinu 1884, en þá var
hún byggð frá grunni af Páli Páls-
syni, syni séra Páls Pálssonar (1836–
1890) í Þingmúla. Þjóðminjasafn Ís-
lands hefur nú umsjón með kirkj-
unni og var hún endurbyggð á
árunum 1953–4 og vígð 11. júlí 1954.
Merkustu gripir Hofskirkju eru
kertastjakar úr tini, taldir dönsk
smíð, frá 17. öld eða jafnvel þeirri 16.
Altaristafla er eftir Ólaf Túbals
(1897–1964). Meðal merkilegra
steina í kirkjugarðinum er mundlaug
og nóstokkur, sem talinn er vera eft-
ir Þorstein „tól“ Gizzurarson (1768–
1844), en hann fæddist á Gerði í Suð-
ursveit, en dó að Hofi í Öræfum. Við
hvetjum alla ferðamenn til að koma
við í Hofskirkju. Sú heimsókn svíkur
engan.
III.
Ásbjörn hét maður, sonur
Heyangurs-Bjarnar, hann andaðist í
Íslandshafi, þá er hann vildi út fara,
en Þorgerður kona hans fór út og
synir þeirra. En það var mælt, að
kona skyldi eigi víðara nema land en
leiða mætti kvígu tvævetra vorlang-
an dag sólsetra í millum. Því leiddi
Þorgerður kvígu sína undan Tófta-
felli, skammt frá Kvíá suður og í
Kiðjaklett hjá Jökulfelli fyrir vestan.
Þorgerður nam því land um allt Ing-
ólfshöfðahverfi, á milli Kvíár og Jök-
ulsár, og bjó að Sandfelli. Í landnámi
hennar hefur verið reistur myndar-
legur steinn með eirskildi, sbr.
mynd. Á Sandfelli var kirkjustaður
til ársins 1914, að kirkjan var rifin og
prestssetur var á Sandfelli frá því um
1500 til ársins 1931. Síðastur presta
sat staðinn sr. Eiríkur Helgason
(1892–1954) og þjónaði þá Hofs-
kirkju, en jörðin fór í eyði 1947.
Þekktastur þeirra presta, er sátu
Sandfell, mun þó hafa verið sr. Jón
Norðfjörð Johannessen (1878–1958),
en honum var veitt Sandfell í Öræf-
um þann 23. janúar 1905 og sat stað-
inn, þar til honum var veittur Staða-
staður 12. júní 1912. Hann beitti sér
mjög fyrir slysavörnum þar eystra
og tók sjálfur þátt í björgun sjó-
hraktra manna. Gekk hann svo hart
fram í því, að heilsa hans beið þess
aldrei bætur. Fyrir þátt sinn í björg-
unaraðgerðum var hann sæmdur við-
urkenningum svo sem Riddari af
Prússnesku krónuorðunni þann 16.
apríl 1909 og veittur franskur björg-
unarheiðurspeningur úr gulli þann
16. október 1912, einn Íslendinga,
sem þá heiðursviðurkenningu hefur
hlotið.
IV.
Í tímaritið Akranes, 15. árg.
1.–3.tbl. og 7.–9. tbl. árið 1956 ritar
Jón: „Gamall sveitaprestur segir frá:
Þann 19. janúar 1903 varð hroðalegt
skipsstrand á Skeiðarársandi. Fórst
þá þýskur togari, „Friedrich Albert“,
skammt frá Skeiðarárósum, óraveg
frá öllum mannabyggðum. Skipverj-
ar komust allir í land og lögðu á stað
vestur eftir Skeiðarársandi, með
fram sjónum. Á þeirri leið drukkn-
uðu nokkrir þeirra í hættulegum ós-
um, sem urðu á vegi þeirra. En þeir,
sem eftir lifðu, flæktust um sandinn,
og fundust að lokum eftir ellefu daga
útivist og hrakninga, voru þeir þá
mjög illa á sig komnir. Af einum
manni voru teknir báðir fætur fyrir
neðan hné, af tveimur báðir fætur við
hælbein, og af tveimur annar fótur
framan við hælbein, aðeins tveir fæt-
ur af átján voru svo lítið skaddaðir,
að ekkert var tekið af þeim, svo telj-
andi væri. Þetta sorglega slys varð til
þess, að þáverandi ræðismaður Þjóð-
verja hér, Ditlev Thomsen (1867–
1935) lét reisa á eigin kostnað skip-
brotsmannaskýli á Kálfafellsmelum,
með vistum og nauðsynjum. En þetta
skýli er nú eyðilagt með öllu og horf-
ið. Vötnin sigruðust á því sem öðru á
þessari sandauðn. Frásögn af þessu
sorglega strandi las ég í Ísafold, að
mig minnir, en um haustið 1904 fékk
ég veitingu fyrir Sandfellsprestakalli
í Öræfum. Þess vegna hafði þessi
átakanlega strandsaga svo óvenju
sterk áhrif á mig. Ég átti nú að flytj-
ast í þetta hérað, þar sem þessi harm-
saga hafði átt sér stað. Frá því að ég
las um þetta strand, braut ég heilann
um það, hvað væri hægt að gera til
þess að koma í veg fyrir þessa
hörmulegu hrakninga. Vorið 1905
fluttumst við hjónin að Sandfelli og
byrjuðum þar búskap. Skömmu eftir
komu mína að Sandfelli, gekk ég einn
morgun hátt upp í Sandfellið, sem
bærinn stendur við. Við mér blasti
hrollvekjandi útsýni, helgrá sand-
auðn, alla leið til sjávar og vestur að
Lómagnúp. Og því átakanlegri er
þessi dauðans akur, þegar þess er
minnst, að fyrir hér um bil þrem öld-
um, var þarna blómleg sveit, með
mörgum fögrum býlum. Héraðið bar
þá nafnið „Fagrahérað“, en ægilegt
gos og vatnsflóð úr Öræfajökli lagði
þessa fögru sveit í auðn.“ Í árbók F.Í.
1937 er dáðst að fegurð Hvannadals-
hnjúks, en einnig getið um gígskálina
sunnan undir hnjúknum og bætt við
tveim ljóðlínum:
„eldur býr í ógnadjúpi
undir köldum jökulhjúpi“
Nú eru aðeins eftir átta jarðir úr
því héraði, og eru þær allar uppi við
rætur fjallanna. Nú ber héraðið nafn-
ið Öræfi. Tvö stórgos herjuðu á
Fagrahérað með 365 ára millibili,
1362 og 1727. Bæði gosin úr Öræfa-
jökli.
V.
Landslag umhverfis Sandfell er
þannig: „Prestssetrið liggur 110 fet
(33,5 m) fyrir ofan sjávarmál, en ekki
sést til strandar frá bænum. En þrátt
fyrir fjarlægðina heyrist flesta daga
hið þunga úthafsbrim, eins og fall-
byssuskot í fjarska. Þetta þunga
brimhljóð, líksöngurinn yfir svo
mörgum góðum dreng, hljómaði dag-
lega í eyrum mér og bakaði mér hug-
arangur. Því aðstaða til skjótrar
hjálpar nauðstöddum við ströndina
var erfið. Brimið við Skeiðarársand
er þrísett, ysti brimgarðurinn, mið-
garðurinn og landbrimið. Öll skip,
sem stranda við Skeiðarársand,
stranda á miðbrimgarðinum. Ysti
brimgarðurinn kastar þeim strax
nær landi, og eftir nokkrar vikur eða
mánuði er skipið komið í landbrimið,
og eftir stuttan tíma á þurrt land. Ég
tók því upp þann sið, að ég fór árla
hvern morgun upp í fjallið fyrir ofan
bæinn, svo hátt, að ég gat séð strönd-
ina. Ég notaði lítinn sjónauka, sem
kom mér þó að gagni að lokum. Þessu
hélt ég áfram næstu árin. Svo var það
sunnudag einn, þann 18. febrúar
1906, að enginn kom til messu vegna
hríðarveðurs og ég komst ekki upp í
fjallið vegna veðurs. Snemma mánu-
dagsmorguns fer ég upp í fjallið, því
Öræfasveitin heillar
eftir Leif Sveinsson
Eirskjöldur úr minningarsteininum
um Þorgerði landnámskonu.
Hofskirkja og eiginkona greinarhöfundar, Halldóra Árnadóttir.
Sérkennilegur klettur skammt frá Systrastapa.
Lómagnúpur séður úr austri.
Nóstokkur Þorsteins „tóls“.
Mundlaugin við Hofskirkju í Öræfum.
Leifur
Sveinsson
Systrafoss hjá Kirkjubæjarklaustri.
Jón N. Johannessen,
prestur á Sandfelli.