Morgunblaðið - 31.05.2005, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 31. MAÍ 2005 45
ALDARMINNING
þó að enginn í prestastétt hafi til
þessa dags lagt baráttunni fyrir bætt-
um slysavörnum landsmanna meira
liðsinni en sr. Jón M. Guðjónsson, ef
undan er skilinn sr. Oddur V. Gísla-
son á Stað í Grindavík. Báðir voru
þeir brautryðjendur á því sviði, þótt á
milli starfa þeirra bæri hálfrar aldar
bil.
Á æskuheimili Jóns lifðu bjartar
minningar um sr. Odd í frásögnum
Margrétar móður hans af þessum
hugsjónaríka sóknarpresti Grindvík-
inga. Í bernsku hennar var sr. Oddur
þjóðkunnur fyrir skelegga forgöngu
sína um bættan aðbúnað sjómanna.
Frá ársbyrjun 1888 og um næstu
fimm ár ferðaðist hann um land allt
og flutti fyrirlestra í verstöðvunum
um „bjargráð í sjávarháska“ og
gekkst fyrir stofnun „bjargráða-
nefnda“. Þær voru með vissum hætti
undanfari slysavarnadeildanna, sem
sr. Jón gekk ákafast fram í að stofna í
hinum dreifðu byggðum hálfri öld síð-
ar.
Allt frá bernskudögum var sr. Jón
meðvitaður um þær slysahættur sem
stöðugt vofðu yfir sjómönnum og ógn-
uðu um leið lífshamingju fjölskyldn-
anna í landi. Uppvöxtur við brima-
sama strönd og vá hafsins mótaði æ
síðan hug hans og umhyggju fyrir sjó-
mannastéttinni. Sjálfur mátti hann
þola þá raun að náfrændi hans og
æskuvinur, Pétur Guðjón Andrésson
frá Nýjabæ, féll útbyrðis og drukkn-
aði af opnum vélbáti úr Vogum í apríl
1928.
Árið 1935 kvaddi sr. Jón sér hljóðs
á vettvangi slysavarnamála, þá þjón-
andi í Holti. Þá var ennþá alltítt að
sveitamenn færu til sjós í verstöðv-
unum og bændur sóttu enn sjó úr
Holtsvörum og víðar sunnanlands á
opnum árabátum. Slysavarnadeildir
voru hins vegar óþekktar til sveita
fyrr en sr. Jón hafði forgöngu um það
árið 1935 að stofnaðar voru deildirnar
Bróðurhöndin og Unnur í Eyjafjalla-
hreppunum. Á næstu árum fékk hann
til liðs við sig nokkra harðsnúna sjálf-
boðaliða, ferðaðist víða um land, hélt
erindi um slysavarnamál og beitti sér
fyrir stofnun fjölmargra nýrra fé-
lagsdeilda eða fleiri en nokkur annar í
sögu Slysavarnafélags Íslands. Slíka
leiðangra fór hann einnig eftir að
hann fluttist á Akranes a.m.k. fram
um 1950 til að glæða áhuga fólks og
stofna nýjar deildir. Hinn 25. apríl
1968 var sr. Jón gerður að heiðurs-
félaga Slysavarnafélags Íslands og
Akurnesingar hafa heiðrað starf hans
í þágu slysavarnamála með því að
nefna félagsheimili slysavarna- og
björgunardeildanna Jónsbúð.
Um miðbik síðustu aldar hófst víða
hreyfing í dreifðum byggðum lands-
ins um að safna minjum úr hvers-
dagslífi alþýðu og efna til byggða- og
minjasafna. Flest rekja þau söfn upp-
haf sitt til frumkvæðis einstaklinga,
sem af sögulegum áhuga og ræktar-
semi við heimabyggð sína hófu sjálfir
söfnun. Brautryðjendastarf þeirra
naut þó sjaldnast í fyrstu mikils skiln-
ings meðal almennings og stjórn-
valda. Einn þessara vökulu ármanna
var sr. Jón M. Guðjónsson, sem í
þessum efnum þekkti sinn vitjunar-
tíma meðan aðrir sváfu á verðinum.
Um nærri þrjátíu ára skeið varði
hann hverri tómstund sem gafst frá
annasömu prestsstarfi til að bjarga
frá glötun þeim menningarverðmæt-
um sem á mótum nýrra tíma var vikið
til hliðar vegna breyttra þarfa og lífs-
hátta. Fyrir honum vakti björgun og
varðveisla svo að komandi kynslóðir
mættu fræðast og njóta.
Árið 1949 hreyfði sr. Jón fyrst með
formlegum hætti hugmynd sinni um
stofnun minjasafns fyrir byggðirnar
sunnan Skarðsheiðar, – samtímis á
fundi í Stúdentafélagi Akraness og
með bréfi til nýstofnaðs Menningar-
ráðs Akraness. Málinu var vel tekið,
en enginn varð þó til að taka af skarið
og hefjast handa. Á næstu árum nýtti
sr. Jón sérhvert tækifæri til að brýna
sveitunga sína og bæjaryfirvöld til
dáða, – bæði í ræðu og riti. Hann hafði
fengið augastað á gamla prestsbú-
staðnum í Görðum sem samastað fyr-
ir minjasafnið. Húsið var sjálft gagn-
merkur safngripur sem fyrsta
íbúðarhús á Íslandi sem byggt var úr
steinsteypu á árunum 1876–1882. Eft-
ir að heimild fékkst vorið 1956 til að
nýta það sem safnhús og gera á því
nauðsynlegar endurbætur beið sr.
Jón ekki boðanna og hóf söfnun muna
af fullum krafti á Akranesi og í ná-
grannasveitum. Viðbrögð almennings
voru misgóð, en með elju og þraut-
seigju rann um síðir upp sú stund
sunnudaginn 13. des. 1959 að Byggða-
safnið í Görðum var opnað við hátíð-
lega athöfn, þar sem hverjum grip var
búinn staður af smekkvísi og hug-
kvæmni.
Við formlega stofnun byggðasafns-
ins afhenti sr. Jón sveitarstjórnunum
sunnan Skarðsheiðar að gjöf sitt ára-
tugar langa eljustarf. Með þeirri
gjörð hugðist hann draga sig í hlé af
þessum vettvangi og eftirláta öðrum
kyndilinn. Taldi hann brautryðjanda-
hlutverki sínu lokið og að nú væri
annarra skylda að taka við. Því hóg-
væra tilboði var hins vegar ekki tekið
og um næstu 20 ár sáu ráðamenn sér
ekki fært að fela byggðasafnið í hend-
ur fastráðnum starfsmanni. Upp-
bygging og umsjón þess varð því eftir
sem áður hlutskipti sr. Jóns sem ótil-
kvaddur helgaði því krafta sína á
meðan heilsan leyfði. Stöðugt hélt
hann úti spurnum um minjar og muni
sem þarflegt væri að geymdust til
frambúðar. Tómstundum sínum varði
hann í safninu við að þrífa, skrásetja,
merkja og hagræða gripum þess. Að
meðhöndlun þeirra vann hann af
sömu natni og umhyggju og hann
auðsýndi eigendum þeirra, lífs og
liðnum. Barómet sjómannsins,
spengd grautarskál þurfalingsins og
herðasjal þurrabúðarkonunnar voru
dýrgripir í huga Jóns. Þeir voru vitn-
isburður um horfinn menningarheim,
brauðstrit og nægjusemi fátækrar al-
þýðu sem umgangast bæri af auð-
mýkt og lotningu.
Heima á Kirkjuhvoli varði sr. Jón
næðisstundum sínum um kvöld og
helgar til frágangs sýningartexta,
innrömmunar mynda, gerðar líkana,
teiknunar torfbæja og fjöldamargs
annars sem laut að þörfum safnsins.
Um verkalaun var ekki spurt og
vökulögin í engu virt. Ætíð naut hann
aðstoðar barna sinna sem hvergi
spöruðu við sig þá eða síðar að hlaupa
undir bagga með honum. Vænst þótti
honum þó um stuðning og hvatningu
Lilju, sem alla tíð var þolinmóður liðs-
maður hugðarefna hans og hugsjóna.
Sr. Jón var ötull og hugmyndaríkur
safnamaður sem jafnan verður
minnst fyrir framsýni og stórhug.
Ungur stóð hann á fjörukambinum
undan Brunnastöðum og hreifst af
hinum hljóðlátu og hraðskreiðu segl-
skútum sem með barkarlituðum segl-
um ristu sjávarflötinn við sjónarrönd.
Þetta var í upphafi 20. aldar og á loka-
skeiði skútutímabilsins, þegar kútter-
ar mynduðu aðalstofn fiskiflotans.
Áratugum síðar eða um 1970 kvaddi
hann sér hljóðs á opinberum vett-
vangi um þennan forna skipastól, sem
þá var fyrir löngu aflagður eða seldur
úr landi. Lagði hann til að íslenska
þjóðin sameinaðist um að endur-
heimta einn hinna gömlu kúttera sem
enn væru ofansjávar í Færeyjum til
að endurbyggja og varðveita í minn-
ingu hins stórbrotna byltingarskeiðs í
íslenskri útgerðarsögu. Þessi hug-
mynd sr. Jóns hlaut þjóðarathygli.
Var hún ýmist forsmáð af úrtölu-
mönnum eða lofuð af hinum fram-
sýnu. Leiðtogar lands og sjávarút-
vegs daufheyrðust hins vegar við
þessu ákalli. Við slíku tómlæti átti sr.
Jón eins og oftar aðeins eitt svar: að
róa einn á miðin í þeirri von og vissu,
að síðar legðust aðrir með honum á
árar. Þann liðstyrk fann hann í Kiw-
anisklúbbnum Þyrli á Akranesi með
því að félagsmenn afréðu að gangast
fyrir kaupum og heimflutningi á kútt-
er Sigurfara frá Klakksvík sumarið
1974. Þótt með því væri aðeins hálfur
sigur unninn munu Íslendingar
standa í ævarandi þakkarskuld við þá
og sr. Jón fyrir áræðið.
Snemma kom í ljós listræn hneigð
og hagleikur sr. Jóns. Í barna- og
gagnfræðaskóla bar hann af öðrum
nemendum í teikningu og hafði jafn-
framt fagra og stílhreina rithönd.
Lengi framan af ævi stóð hugur hans
til þess að læra myndlist eða húsa-
gerðarlist, en aðstæður og efnaleysi
komu í veg fyrir að slíkir draumar
rættust. Er þó ekki að efa að á þeim
sviðum hefði hann unnið sér álit og
frama. Engar teikningar eða skissur
frá æsku- og þroskaárum hans hafa
varðveist og flest af því sem síðar var
dregið upp í dagsins önn er glatað og
gleymt. Ástríða hans við að halda til
haga fornum minjum og handverki
fólks náði ekki að sama skapi til varð-
veislu eigin hagleiksverka. Sr. Jón var
þó síteiknandi og á árunum í Holti
urðu m.a. til á skrifborði hans upp-
drættir af mannvirkjum sem fæst
komust á byggingarstig. Eftir teikn-
ingu hans var þó árið 1944 steyptur
grunnur að nýrri sóknarkirkju á
Ásólfsskála, veglegu og fögru guðs-
húsi með tveimur turnum sem leysa
átti af hólmi hina gömlu kirkju. Efna-
leysi safnaðarins réð því hins vegar
m.a. að síðar var ákveðið að byggja
eftir annarri teikningu.
Dráttlist sr. Jóns og myndsköpun
var samofin áhuga hans á íslenskri
menningarsögu. Varðveitt listaverk
hans eru því einkum af tvennum toga:
minnismerki og minningarmörk,
teikningar og líkön af fornum híbýl-
um og atvinnuháttum. Hvorttveggja
eru þó greinar á sama meiði. Með
hinu fyrrnefnda vildi hann halda á loft
minningu um gengna merkismenn og
helga staði í þjóðarsögunni. Hið síð-
arnefnda var órjúfanlegur hluti af
þeirri ástríðu hans að forða frá glötun
fornum menningararfi Akurnesinga
með uppbyggingu Byggðasafnsins í
Görðum.
Fyrsta minningarmarkið sem sr.
Jón teiknaði og lét reisa í altarisstað
Holtskirkju til minningar um fornt
helgihald var vígt haustið 1939. Tæp-
um 20 árum síðar var vígður klukku-
og minningarturn, sem byggður var
skv. teikningum og fyrirsögn sr. Jóns
í kórstæði kirkjunnar í Görðum á
Akranesi. Á eftir fylgdu fleiri minn-
ismerki að hans frumkvæði, þ.á m.
styttan af sr. Friðriki Friðrikssyni við
Lækjargötu í Reykjavík (1956),
krossmark í Biskupsbrekku við Hall-
bjarnarvörður til minningar um and-
lát Jóns Vídalín biskups (1963), minn-
ismerki drukknaðra sjómanna á
Akranesi (1967) og minnisvarði í
Görðum um írskt landnám á Akranesi
(1974). Einn þátturinn í söfnunar-
starfi sr. Jóns var að bjarga frá
gleymsku heimildum um húsakynni
fólks á Akranesi og í sveitunum sunn-
an Skarðsheiðar. Árið 1959 og um
næstu ár teiknaði hann útlitsmyndir
af síðustu torfbæjunum eftir lýsing-
um kunnugra, varðveittum fyrir-
myndum og jafnvel bæjarústum.
Myndirnar teiknaði hann margsinnis
og lagfærði uns ekki var nær komist
með þeim ráðum sem tiltæk voru. Frá
hans hendi eru varðveittar um 80 blý-
antsteikningar af torfbæjum og öðr-
um bæjarhúsum. Þær bera glöggt
vitni um brennandi áhuga hans á við-
fangsefninu, þar sem saman fór list-
fengi, næmt auga og óþrjótandi elja
við björgun heimilda um menningar-
verðmæti. Myndirnar sýna húsa-
kynni alþýðufólks á Akranesi og í ná-
grannasveitum á fyrstu áratugum 20.
aldar. Mun líklegast einsdæmi að
geymst hafi með þessum hætti vitn-
eskja um fyrri tíðar húsakost úr einu
og sama héraði á Íslandi.
Akurnesingar sýndu áþreifanlega
þann góða hug sem þeir báru til sr.
Jóns fyrir farsæl störf í þeirra þágu.
Á 70. afmælisdegi hans, hinn 31. maí
1975, var hann af bæjarstjórn kjörinn
heiðursborgari Akraness „í þakklæt-
is- og virðingarskyni fyrir langt og
farsælt starf á Akranesi og fórnfýsi
og framtak við uppbyggingu Byggða-
safnsins í Görðum“. Í líkan mund var
þeim hjónum, sr. Jóni og Lilju, afhent
einbýlishús að Bjarkargrund 31 til
ævilangrar íbúðar. Þar stóð heimili
þeirra uns Lilja lést 5. september
1980. Sr. Jón flutti nokkrum árum síð-
ar (1984) á Dvalarheimilið Höfða, en
síðustu tvö árin var hann rúmfastur á
Sjúkrahúsi Akraness. Þar andaðist
hann á 89. aldursári að kvöldi hins 18.
febrúar 1994 og var jarðsettur við hlið
konu sinnar í kirkjugarðinum í Görð-
um. Ljósið sem tendrað var á Vatns-
leysuströnd í aldarbyrjun lýsti ekki
lengur og hljóðnaður var sá mildi
rómur sem svo margan hafði huggað
og styrkt. Meðal okkar sem eftir
stöndum lifir hins vegar björt minn-
ing um einlægan mannvin sem skáld-
ið Kristinn Reyr minntist svo fagur-
lega í því ljóði sem í upphafi er til
vitnað:
Af bænum hinna minnstu
sem biðu þín við veginn
slær bjarma á Skaga og Strönd.
Gunnlaugur Haraldsson.
DAGUR Arngrímsson (2.350)
úr Taflfélagi Reykjavíkur varð
hlutskarpastur á Meistaramóti
Skákskóla Íslands sem lauk um
helgina. Fyrirfram mátti búast við
að hann og Guðmundur Kjartans-
son (2190) myndu hafa mikla yfir-
burði á mótinu en þeir voru einu
keppendurnir sem höfðu yfir 2000
stig. Í fyrstu þrem umferðunum
voru tefldar atskákir og voru þeir
þá jafnir og efstir með fullt hús
vinninga. Þeir gerðu svo jafntefli
innbyrðis og áður en lokadagur
mótsins rann upp voru þeir enn
efstir með fjóran og hálfan vinn-
ing af fimm mögulegum. Í sjöttu
og næstsíðustu umferð missteig
Guðmundur sig þegar hann glutr-
aði vænlegu tafli gegn Hjörvari
Stein Grétarssyni niður í jafntefli
á meðan Dagur gerði sig ekki sek-
an um nein mistök. Dagur lagði
Hjörvar að velli í síðustu umferð
og vann mótið með 6½ vinning af
sjö mögulegum. Gylfi Davíðsson
skaust upp í þriðja sætið með sigri
á Arnari Sigurðssyni í lokaum-
ferðinni en Gylfi var taplaus á
mótinu, vann þrjár skákir og gerði
fjögur jafntefli. Alls tóku 31 nem-
andi skólans þátt í mótinu en loka-
staða efstu manna varð þessi:
1. Dagur Arngrímsson 6½ v.
2. Guðmundur Kjartansson 6 v.
3. Gylfi Davíðsson 5 v.
4.-8. Hjörvar Steinn Grétars-
son, Helgi Brynjarsson, Aron Ingi
Óskarsson, Sverrir Þorgeirsson
og Ingvar Ásbjörnsson 4½ v.
9.-15. Atli Freyr Kristjánsson,
Daði Ómarsson, Jóhanna Björg
Jóhannsdóttir, Arnar Sigurðsson,
Matthías Pétursson, Ólafur Evert
Úlfsson og Elsa María Þorfinns-
dóttir 4 v.
Verðlaun voru veitt í einstökum
flokkum á mótinu. Jóhanna Björg
varð hlutskörpust í stúlknaflokki,
Sverrir Þorgeirsson í flokki 14 ára
og yngri, Hjörvar Steinn í flokki
12 ára og yngri en Hrund Ósk-
arsdóttir varð efst þeirra sem
voru 10 ára og yngri. Skólastjóri
Skákskólans, Helgi Ólafsson,
hafði veg og vanda af mótshald-
inu.
Guðfríður Lilja endurkjörin
forseti SÍ
Á aðalfundi Skáksambands Ís-
lands sem haldinn var laugardag-
inn 28. maí sl. var Guðfríður Lilja
Grétarsdóttir endurkjörin forseti
sambandsins. Nokkrar breyting-
ar urðu á stjórninni en sjálfkjörið
var í hana. Í aðalstjórn sitja nú
Björn Þorfinnsson, Bragi Krist-
jánsson, Gunnar Björnsson, Helgi
Árnason, Ólafur Kjartansson og
Óttar Felix Hauksson. Vara-
stjórnina skipa Helgi Ólafsson,
Páll Sigurðsson, Hjördís Birgis-
dóttir og Smári Rafn Teitsson. Af
þeim sem fóru út úr stjórn vekur
athygli að Haraldur Baldursson,
fráfarandi varaforseti og lands-
kjördæmisstjóri skólaskákar, lét
af báðum þessum störfum. Har-
aldur hefur starfað um langa hríð
innan skákhreyfingarinnar en
tekur sér nú sjálfsagt langþráða
hvíld frá vettvangi félagsmálanna.
Ný í stjórninni eru Bragi Krist-
jánsson, sem tekur aftur sæti í
henni eftir eins árs fjarveru, Óttar
Felix, formaður TR, Hjördís
Birgisdóttir og Smári Rafn Teits-
son. Gagnlega umræður fóru fram
á fundinum og var þar m.a. bent á
að allir í stjórninni væru félagar í
taflfélögum á höfuðborgarsvæð-
inu eða búsettir þar. Voru menn á
eitt sáttir um að það mætti ekki
girða fyrir að samstarf væri haft
við skákforkólfa utan að landi.
Einnig komu fram áhyggjur af
fjárhag sambandsins en um
tveggja milljóna króna halli varð á
rekstrinum. Meginorsök þessa
var sú að ofurmótið Reykjavik
Rapid og Reykjavíkurskákmótið
sem fram fóru vorið 2004 voru
rekin með miklum halla. Á fund-
inum var tekið fram að stjórnin
sem hefði nú skilað af sér hefði
ekki haft þessi mótahöld á sinni
könnu heldur hefði þeim verið lok-
ið þegar hún tók við. Hvað svo
sem þessum fortíðardraugum líð-
ur þá má draga þá ályktun af fjár-
hagsáætlun sambandsins fyrir
næsta starfsár að það hyggst
hefja gagnsókn, auka útbreiðslu
skáklistarinnar og halda fjárhag
sambandsins réttum megin við
núllið.
Ingvar Ásmundsson og Ósk-
ar Bjarnason tefldu í Salou
Um helgina lauk alþjóðlegu
móti sem haldið var í baðstrand-
arbænum Salou á Spáni. Ingvar
Ásmundsson (2.288) og Óskar
Bjarnason (2.256) tóku þátt í
mótinu og luku báðir keppni með
5 vinninga af 9 mögulegum. Ingv-
ar byrjaði mótið með miklum lát-
um, lagði rússneska stórmeistar-
ann Karpachev (2.472) og gerði
jafntefli við BúlgarannVasili
Spasov (2.543). Í framhaldinu
mætti hann hverjum stórmeistar-
anum á fætur öðrum og gerði m.a.
jafntefli við Íslandsvininn Mikhail
Ivanov (2.418). Hinir fjórir stór-
meistarnir sem hann tefldi við
báru hann ofurliði en þrátt fyrir
það græddi hann 7 stig á frammi-
stöðu sinni. Óskar hóf keppni illa
en gekk betur eftir því sem á leið.
Hann tapaði 4 stigum en lenti eins
og Ingvar í 27.–37 sæti af 80 kepp-
endum. Stórmeistararnir Sergey
Fedorchuk (2.577) og Athanas
Kolev (2.524) urðu efstir og jafnir
með 7 vinninga. Hægt er að nálg-
ast heimasíðu mótsins af vefsíð-
unni www.skak.is.
Dagur Arngrímsson, t.h., og Guðmundur Kjartansson, fjær t.h., börð-
ustu um sigurinn á Meistaramóti Skákskóla Íslands.
Dagur meistari
Skákskólans
HELGI ÁSS GRÉTARSSON
daggi@internet.is
SKÁK
Reykjavík
MEISTARAMÓT SKÁKSKÓLA ÍSLANDS
2005
27.-29. maí 2005