Morgunblaðið - 12.02.2006, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. FEBRÚAR 2006 11
einnig að sameiginleg forsjá verði meginregla
nema annað sé ákveðið af foreldrum eða fyrir
dómi. Þetta eru í raun tvö aðskilin atriði og í
frumvarpi dómsmálaráðherra er ekki gengið
svo langt að heimila dómstólum að dæma sam-
eiginlega forsjá. Þess ber að geta að sú skipan
að foreldrar hafi sameiginlega forsjá hefur
færst mjög í vöxt frá því að heimildin var lög-
fest 1992. Tölur frá Hagstofu benda til að þeg-
ar foreldrar í óvígðri sambúð slíta sambúð
semji þeir nú í u.þ.b. 75% tilvika um sameig-
inlega forsjá. Tilvikin eru nokkru færri þegar
hjúskap er slitið.
Miðað við fjölda forsjármála fyrir dómstól-
um virðist þessi skipan gefast nokkuð vel.
Lausleg skoðun á forsjármálum sem fara til
dómstóla virðist benda til þess að algengara sé
að til ágreinings komi eftir að foreldrar hafa
samið um sameiginlega forsjá og það hefur
verið fyrirkomulagið í einhvern tíma. En auð-
vitað verður forsjárdeila einnig oft strax við
sambúðarslit eða hjónaskilnað. Oft er tilefni
deilunnar ekki í raun sameiginlega forsjáin
heldur ágreiningur milli foreldranna sem birt-
ist í ágreiningi um börnin.
Forsjárnefnd taldi í áfangaskýrslu sinni
1999 að bæta þyrfti upplýsingar til foreldra
sem eru að skilja og lagði til að komið yrði á
laggirnar sérfræðiráðgjöf við embætti sýslu-
manna. Það var gert og virðist reynslan af
þeirri ráðgjöf vera góð.
Það er hins vegar greinilegt að foreldrar
skilja ekki nægilega vel hvað felst í sameig-
inlegri forsjá enda er lagaákvæðið um það hvað
í henni felst ekki nægilega skýrt. Nefndin lagði
því til að betur yrði skilgreint hvert væri inn-
tak sameiginlegrar forsjár. Ágreiningur milli
foreldra með sameiginlega forsjá á oft rætur
að rekja til mismunandi væntinga foreldranna.
Foreldrar með sameiginlega forsjá eiga að
taka sameiginlega allar meiri háttar ákvarð-
anir. Þrátt fyrir það getur foreldri með sam-
eiginlega forsjá og lögheimili barns flutt með
barnið hvert á land sem er, án samþykkis hins
foreldrisins. Flutningur milli landshluta er
auðvitað meiri háttar ákvörðun í lífi barns og
ætti því að vera háður samþykki beggja eins og
gildir um flutning barns úr landi, ef forsjá yfir
því er sameiginleg.
Þar sem að sameiginleg forsjá virðist ganga
best upp er samkomulag milli foreldra gott,
a.m.k. um börnin, foreldrarnir eru í góðu sam-
bandi um börnin og einbeita sér að því að gera
það sem börnunum er fyrir bestu. Það virðist
einnig gefast best að foreldrarnir búi nálægt
hvort öðru, helst í sama skólahverfi þannig að
barnið eigi auðveldan aðgang frá báðum heim-
ilum bæði að leikskólum og skólum.
En mér finnst reynsla mín af þessum málum
sýna að sameiginleg forsjá gefst vel og gengur
vel upp ef foreldrarnir sjálfir eru sáttir við
sameiginlega forsjá og þá umgengni sem henni
fylgir. Ef foreldrarnir, annað eða bæði, eru
ósátt með eitthvað í fyrirkomulaginu þá geng-
ur sameiginlega forsjáin ekki upp jafnvel þótt
börnin virðist dafna vel í því fyrirkomulagi.“
Miklu skiptir að sátt sé um umgengni
– Skiptir miklu máli hvar forsjáin er ef for-
eldrar eru sáttir og umgengni er í góðu sam-
komulagi?
„Ég segi oft við foreldra sem til mín hafa
leitað og sem hafa annað hvort tapað forsjár-
máli eða eru í þeirri stöðu að það á litla mögu-
leika í forsjármáli, að það sé mikilvægast að
hafa sem besta og mesta umgengni við börn
sín, forsjárskipunin sé ekki í raun það mik-
ilvægasta heldur samvistarstundirnar með
börnunum.
Fjölmargar rannsóknir sýna að þeim mun
betri samvistir sem börnin hafa við báða for-
eldra sína, þeim mun betur reiðir þeim af. En
þetta á auðvitað þá og því aðeins við að allt sé í
lagi með báða foreldra og ekki sé saga um of-
beldi eða vímuefnaneyslu – né heldur séu uppi
vandamál vegna nýrra sambúðaraðila foreldra.
Í barnalögunum segir að barn eigi rétt á að
umgangast með reglubundnum hætti það for-
eldri sem það býr ekki hjá og að foreldri sem
barn býr ekki hjá eigi í senn rétt og beri skylda
til að rækja umgengni og samneyti við barn
sitt. Því miður er það of oft að foreldrar setja
sig í forgrunn en ekki barnið.
Foreldrar tala oft um að þeir séu ekki
ánægðir, en sjaldnar um að börnin séu ekki
ánægð. Flestar deilur sem upp koma varðandi
forsjá sýnast mér spretta vegna óánægju for-
eldranna sjálfra með samskiptin við hitt for-
eldrið fremur en vegna þess að foreldrið telji
að barninu líði eitthvað illa. Til eru dæmi um að
foreldrar með sameiginlega forsjá hafa byrjað
á að semja um að ungt barn þeirra verði hjá
þeim til skiptis viku og viku. Sum börn virðast
þrífast ágætlega við þetta fyrirkomulag en
stundum virðist þetta of mikið rót fyrir börnin.
Ef í ljós kemur að barn þrífst ekki við um-
samið umgengnisfyrirkomulag verða báðir for-
eldrar að hafa þroska til þess að breyta því,
jafnvel þótt það þýði að umgengnin verði ekki
alveg eins jöfn og hún var áður. En þess eru
líka dæmi að annað foreldrið er óánægt með
svona jöfn skipti og vill breyta því þótt allar
vísbendingar séu um að barninu líði vel. En það
er mikilvægt að hafa í huga þegar rætt er um
SJÁ SÍÐU 14
Jónas Jóhannsson
Til kasta héraðsdómara koma forsjármál þar
sem foreldrar geta ekki komist að samkomulagi
um hvernig forsjá barna þeirri skuli hagað. Jónas
Jóhannsson er héraðs-
dómari hjá Héraðsdómi
Reykjaness. Hann hefur
sérstaklega lagt sig eftir
sáttaumleitunum milli
foreldra sem skjóta máli
sínu til dómsins.
„Ég óttast að verði
þetta frumvarp að lögum
hafi það í för með sér
réttarfarsslys,“ segir Jón-
as.
„Ég tel að núverandi
fyrirkomulag á sameig-
inlegri forsjá með sam-
komulagi gerðu hjá sýslu-
manni sé í alla staði
fullnægjandi til þess að
rétt niðurstaða náist milli foreldra um bestu
hagsmuni barnsins. Hins vegar tel ég að á grund-
velli núgildandi ákvæðis í barnalögum megi
breyta því verklagi hjá sýslumönnum að áður en
samkomulag um sameiginlega forsjá sé staðfest
hjá sýslumanni verði foreldrar skyldaðir til að
sækja viðtalsmeðferð hjá sérfræðingi sem gefi
síðan stutt álit til sýslumanns og foreldranna,
hvort hann telji forsendur vera fyrir sameig-
inlegri forsjá. Það er að segja hvort þessir til-
teknu foreldrar séu líklegir til að vinna saman
eða geta unnið saman að farsælu uppeldi barns-
ins þannig að bestu hagsmunir þess séu tryggðir.
Sé þetta ekki raunin tel ég hættu á því að barnið
verði í raun þolandi hinnar sameiginlegu forsjár
og breyti þá engu hvort núgildandi ákvæðum
barnalaga verði breytt eða ekki. Það, að lögbinda
þá meginreglu að forsjá barns skuli vera sameig-
inleg þar sem liggur fyrir að foreldrar geta ekki
og muni ekki geta sameinast um uppeldi og vel-
ferð barnsins, leiðir langlíklegast af sér að barnið
verður þolandi í málinu. Þetta sýna fjölmörg mál
sem komið hafa til kasta minna sem dómara á
undanförnum fjórum árum. Þessi orð mín má
ekki misskilja svo að ég sé ekki talsmaður sam-
eiginlegrar forsjár – þegar hún á við.“
Réttarfarsslys
ef frumvarpið
verður að lögum
Bergþóra Sigmundsdóttir
Til sýslumannsembætta kemur fólk til að
ganga frá skilnaði og sambúðarslitum. Berg-
þóra Sigmundsdóttir er lögfræðingur hjá sifja-
og skiptadeild hjá Sýslu-
manninum í Reykjavík.
„Fólk hefur oftast
komið sér saman um
forsjárskipan barna
sinna þegar það kemur
til embættisins. For-
eldrum eru kynnt
ákvæði barnalaga um
forsjá í viðtalinu hjá okk-
ur og í framhaldi af því
skiptir fólk stundum um
skoðun á því hvernig
forsjá sé best hagað.
Foreldrar fara sameig-
inlega með forsjá barna
sinna í hjúskap og
skráðri sambúð og ég
tel persónulega að það
sé réttur barnsins að þau fari áfram sameig-
inlega með forsjá. Við skilnað eða sambúð-
arslit á réttarstaða barns að mínu mati ekki
að breytast. Ég er því þeirrar skoðunar að
sameiginleg forsjá eigi að vera meginregla við
sambúðarslit og skilnað nema annað foreldrið
sé óhæft. Ef annað foreldrið telur að hitt sé
óhæft þá krefst það forsjár barnsins og það er
svo dómstóla að ákvarða hvort foreldra fær
forsjá barnsins.“
Réttarstaða
barna á ekki
að breytast við
skilnað
Jón R. Kristinsson
Jón R. Kristinsson barnalæknir er starfandi
barnalæknir og á sæti í kærunefnd barna-
verndarmála.
„Mér finnst ekki
ástæða til að ganga svo
langt að sameiginleg
forsjá sé meginregla,
með því er hætt við að
verið sé beinlínis að lög-
leiða slíka skipan mála
sem er óheppilegt,“
segir Jón R. Kristinsson
barnalæknir.
En hvers vegna?
„Þegar fólk skilur að
skiptum sem hefur verið
í sambúð og á börn
saman þá er það ekki
gert nema að alvarlegir
sambúðarerfiðleikar eða
togstreita sé fyrir hendi.
Þá geta börnin lent þar á milli miklu frekar ef
sameiginleg forsjá verður meginregla. Það er
ekkert við það að athuga að hafa þennan val-
kost ef foreldrar eru algerlega sammála um
þá skipan, en það er ekki nóg að um þetta sé
sæmileg sátt eins og stendur í lögskýringum,
fyrir mér er ljóst að ríkja þarf fullkomin sátt
um sameiginlega forsjá, ef svo er ekki er
hætta á að börn verði bitbein í togstreitu sem
gjarnan rís ef ósætti er fyrir hendi.
Eftir skilnað koma gjarnan nýir sambúð-
araðilar inn í myndina á báða bóga og þá
verður uppeldisstefna flóknari og vand-
meðfarnari.
Í störfum mínum við barnalækningar og að
barnaverndarmálum hef ég séð mörg dæmi
um að deilur foreldra með sameiginlega forsjá
koma niður á börnum og hefði þá verið nauð-
synlegt að betur hefði verið staðið að skipan
forsjár strax í upphafi.
Ef þetta frumvarp verður að lögum gæti
farið svo að foreldri sem ekki er hæft til að
hafa forsjá fær sameiginlega forsjá með barni
í krafti meginreglu um sameiginlega forsjá og
hver líður fyrir slíkt nema barnið.
Mjög mikilvægt er að fullkomin sátt sé um
að forsjá sé sameiginleg, sé svo ekki er betra
að annað foreldrið hafi óskipta forsjá og hitt
örugga umgengni.
Andlega heilbrigt fólk með eðlilega dóm-
greind gerir allt sem í þess valdi stendur til að
barninu líði vel. Það er gríðarlegur vandi að
hafa sameiginlega forsjá svo vel fari.“
Ekki ástæða til
að lögleiða sam-
eiginlega forsjá
Sigrún Júlíusdóttir
Dr. Sigrún Júlíusdóttir er prófessor í félagsráðgjöf
hjá Háskóla Íslands og starfar á eigin stofu við
hjóna- og fjölskyldumeðferð. Hún gerði fyrir nokkr-
um árum ásamt Nönnu K.
Sigurðardóttur rannsókn
meðal foreldra á reynslu
þeirra af sameiginlegri
forsjá.
„Ég fagna þessu frum-
varpi og tel það löngu
tímabært,“ segir Sigrún.
„Gagnrýni hefur komið
fram á lagasmíðina þess
efnis að ekki sé nægilegur
gaumur gefinn sérstökum
aðstæðum barna sem búa
við ofbeldi. Hins vegar
verður að gæta að því að
þar er sem betur fer um
lítinn hluta barna að ræða
og það dregur ekki úr mikilvægi þess að sameig-
inleg forsjá verði hin almenna regla. Það er hins
vegar brýnt að huga sérstaklega að aðstæðum
þessa hóps foreldra, hann þarf sérstaka aðstoð og
leiðsögn og þeir sem eru verst settir í þessum efn-
um þurfa áframhaldandi tilsjón til að vernda hag
barnsins.
Við Nanna Sigurðardóttir birtum í síðasta hefti
Tímarits lögfræðinga grein um réttarstöðu barna.
Þar komum við m.a. inn á mikilvægi sérstakrar að-
stoðar við þær fjölskyldur sem stríða við ofbeldi
eða annars konar hatursfull samskipti.“
Fagnar þessu
frumvarpi
Ólafur Þ. Stephensen
Forsjárnefndin svokallaða var skipuð að frum-
kvæði karlanefndar jafnréttisráðs og var Ólafur
Þ. Stephensen, aðstoðarritstjóri Morgunblaðsins,
fulltrúi karlanefndarinnar í
nefndinni.
„Það er í fullu samræmi
við hugmyndir nútímans
um jafnrétti kynjanna að
gera ráð fyrir að forsjá
barna sé sameiginleg eftir
hjónaskilnað eða sambúð-
arslit, nema annað sé sér-
staklega ákveðið,“ segir
Ólafur.
„Alþingi hefur sett lög
um fæðingarorlof, þar sem
því er skipt jafnt á milli for-
eldra. Sú löggjöf er öðrum
þræði yfirlýsing um að
umönnun ungra barna sé
samvinnuverkefni, sem
foreldrar eiga að hafa kost á að skipta jafnt á milli
sín. Með sama hætti væru foreldrum með laga-
breytingunni, sem forsjárnefndin leggur til, send
skýr skilaboð af hálfu löggjafans um það að
forsjá barna sé sameiginlegt verkefni beggja for-
eldra sem þeir eigi að axla sameiginlega þótt
sambúð eða hjúskap sé lokið. Rannsóknir á
reynslunni af sameiginlegri forsjá sýna að þar
sem hún hefur orðið fyrir valinu upplifa báðir for-
eldrar ábyrgð sína gagnvart barninu og gagnvart
hinu foreldrinu með allt öðrum og jákvæðari
hætti en þar sem forræðið er á hendi annars
foreldrisins.“
Í samræmi
við hugmyndir
nútímans
Á sameiginleg forsjá að vera meginregla?
Valborg Snævarr
Valborg Snævarr hæstaréttarlögmaður á sæti í
sifjalaganefnd. Hún hefur rekið fjölmörg forsjár-
mál um langt árabil.
„Foreldrar ákveða í
flestum tilvikum að fara
saman með forsjá barna
sinna, þetta sýna tölur. Ég
tel ekki ástæðu til að
breyta núgildandi lögum
varðandi sameiginlega
forsjá því ég tel mikilvægt
að foreldrar geri sérstakt
samkomulag um að þeir
fari sameiginlega með
forsjá barns síns að und-
angengnum samræðum
og ákvörðunum um að
þetta henti barni þeirra
best, barnið sé með öðr-
um orðum í forgrunni.
Foreldrar geta fengið aðstoð sérfræðinga hjá
sýslumönnum um hvað henti best í hverju tilviki.
Ég tel persónulega þá breytingu sem lögð er til í
frumvarpi því sem nú er til umræðu hjá Alþingi
foreldramiðaða, og ekki í samræmi við þá grund-
vallarreglu barnaréttarins að ákvarðanir í mál-
efnum hvers einstaks barns séu teknar með
hagsmuni barnsins fyrir augum. Fátt eitt virðist í
skýrslunni séð frá sjónarhóli barna. Í henni er t.d.
lagt til að sé umgengni stöðvuð af forsjárforeldri
séu meðlagsgreiðslur stöðvaðar. Meðlagið er
eign barnsins og ætlað til að tryggja framfærslu
þess, þarna er því ekki litið til hagsmuna barnsins
og því refsað í stað foreldris.“
Ekki ástæða
til breytinga
Guðrún Kristinsdóttir
Dr. Guðrún Kristinsdóttir var um árabil fram-
kvæmdastjóri Barnaverndarnefndar Reykjavíkur
og stundaði síðar framhaldsnám í Svíþjóð og
rannsakaði þá þróun ís-
lenskrar barnaverndar.
Hún er prófessor við
Kennaraháskóla Íslands
og stjórnar nú sjö manna
hópi sem rannsakar þekk-
ingu og skilning barna á
ofbeldi á heimilum. Þetta
tengist að hennar sögn á
stundum forsjármálum
barna aðskilinna foreldra.
„Ég tel ekki að það
verði til bóta að lögfesta
sameiginlega forsjá sem
meginreglu,“ segir Guð-
rún.
„Við vitum t.d. ekki
neitt um reynslu barna af
sameiginlegri forsjá hérlendis heldur hafa ein-
göngu foreldrar verið spurðir. Það er ljóst að börn
sem eru komin á skólaaldur geta haft skoðanir á
þessu efni og tjáð sig um þær. Þetta bíður rann-
sóknar en kemur að einhverju leyti inn í þá rann-
sókn sem ég stjórna nú, þótt það sé ekki meg-
ináherslan.
Ég álít að það þurfi að gæta mikillar varúðar
hvað snertir breytingar á skipan forsjár. Það er
ljóst að sameiginleg forsjá er orðin mjög útbreidd
og sjálfsagt að löggjafinn fylgist vel með þeirri
þróun en það þarf að hugsa sérstaklega fyrir ein-
hverjum ákvæðum sem tryggja vernd barnsins
þar sem ofbeldi er viðvarandi á heimilum. Bæði
hvað varðar skipan forsjár við skilnað og sam-
bandsslit og einnig hvað varðar umgengni eftir
skilnað. Erlendar rannsóknir sýna ekki síst að um-
gengni barna sem koma frá ofbeldisfullum sam-
böndum foreldra er stundum notuð til að viðhalda
ofbeldinu.
Sameiginleg forsjá hefur mikið verið til umræðu
á Norðurlöndum og í Bretlandi og verið gerðar
ýmsar ráðstafanir til að tryggja sérstaklega hag
þeirra barna þar sem vitað er að ofbeldi er á
heimilum. Þetta kemur m.a. fram í sáttaumleitan, í
Danmörku hefur t.d. verið reynt að hafa aðskilda
fundi foreldra til að tryggja hag veikari aðilans.
Mér finnst að það þurfi að skilgreina betur hvað
felst í sameiginlegri forsjá, bæði hvaða ákvarðanir
foreldrar skuli taka sameiginlega og hvað heyri
undir foreldri þar sem barnið hefur lögheimili,
þarna mætti hafa til hliðsjónar reynslu nágranna-
landa.“
Tel ekki til bóta
að lögfesta sam-
eiginlega forsjá
Guðrún Erlendsdóttir
Guðrún Erlendsdóttir hæstréttardómari var í
sifjalaganefnd fyrir um 20 árum þar sem fyrst
kom fram möguleikinn á að foreldrar hefðu sam-
eiginlega forsjá barna
sinna eftir skilnað.
„Ég er algerlega andvíg
því að gera sameiginlega
forsjá að meginreglu eftir
skilnað. Sameiginleg
forsjá er mjög æskileg ef
foreldrar eru fullkomlega
sáttir við þá skipan en
þvinguð sameiginleg
forsjá er að mínu viti ekki
börnunum fyrir bestu.“
Telur þú að ef sameig-
inleg forsjá verði meg-
inregla muni það fækka
forsjármálum?
„Í upphafi mun það ef-
laust gera það en hætta
er á að þetta hafi í för með sér breytingar á
forsjá síðar, sem ég efast stórlega um að sé til
góðs fyrir börnin.“
Er andvíg sam-
eiginlegri forsjá
sem meginreglu