Morgunblaðið - 12.02.2006, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. FEBRÚAR 2006 33
helgi þeirra sem þeim var beint gegn.
Hinu sama halda margir múslimar
fram núna. Þeir benda á að ef málið
snúist um tjáningarfrelsi á Vestur-
löndum horfi það við þeim sem spurn-
ing um það hve mikla auðmýkingu
þeir þurfi að þola af hálfu þeirra sem
stjórna umræðunni í heiminum nú,
þ.e. vestrænum fjölmiðlum.
George Washington sem asni
og sifjaspell á útikamri
Útkoman í átökum á markaðstorgi
hugmyndanna er ekki endilega sann-
leikurinn. Enda er ekki einu sinni
tekist á um hann hér. Þá er vart hægt
að leggja mat á lögmæti myndbirt-
inganna í sjálfu sér heldur aðeins
ófyrirséðar afleiðingar þeirra.
Paródíur eða skopstælingar eru oft
eina leiðin til að gagnrýna valdhafa
þótt þeir móðgist oft eins og ótal
dæmi eru um.
Lögmaður tímaritsins Hustler
(sem eins og nafnið gefur til kynna er
ekki rit um lifandi vísindi) vísaði í
frægu máli fyrir Hæstarétti Banda-
ríkjanna 1988 í þá staðreynd að „al-
mannapersónur“ yrðu að þola ýmis-
legt. Málavextir voru þeir að Hustler
birti „skopstælingu“ af auglýsingu
fyrir Campari með fyrirsögninni:
„Hvenær gerðirðu það fyrst?“ (þ.e.
væntanlega drakkst Campari?)
Paródían átti að leiða hugann að
fyrstu reynslunni af kynlífi en sá sem
sat fyrir svörum átti að tilgreina hve-
nær hann hefði fyrst smakkað Camp-
ari. Auglýsingin sem tekist var á um
fyrir hæstarétti Bandaríkjanna var
látin líta út fyrir að vera viðtal við
Jerry Falwell, frægan sjónvarps-
klerk og leiðtoga „Siðferðislega
meirihlutans“ (Moral Majority) sem
eru íhaldssöm samtök í biblíubeltinu í
Bandaríkjunum. Fyrirsögnin var:
„Jerry Falwell ræðir fyrstu reynsl-
una“. Í „viðtalinu“, eins og kom fram
þegar málavextir voru raktir, var
fyrsta reynsla Jerrys þegar hann var
á fylliríi og hafði samræði við
drukkna móður sína á útikamri. Fall-
well höfðu verið dæmdar bæði skaða-
og miskabætur af undirrétti fyrir
þann sársauka og vanvirðu sem hann
mátti þola.
Við meðferð málsins fyrir hæsta-
rétti sagði hinn þekkti dómari Anton-
in Scalia að tjáningarfrelsið væri ekki
allt, að sönnu mikilvægt en ef meg-
inreglan væri orðin sú að almanna-
persóna gæti hvorki varið sjálfa sig
né móður sína fyrir skrumskælingu
af sifjaspelli á útikamri að þá hefði
George Washington aldrei boðið sig
fram til forseta Bandaríkjanna. Þá
svaraði lögmaðurinn því til að þessi
fyrsti forseti Bandaríkjanna (1789–
1797) hefði einmitt þurft að þola það
vera teiknaður eins og asni. „Ég get
umborið það. Ég held að George hafi
einnig umborið slíkt. En það er allt
annað en að hafa samræði við móður
sína á útikamri,“ sagði Scalia sem var
í minnihluta þegar dómurinn var upp
kveðinn. Lögmaður tímaritsins benti
þá á að spurningin snerist um smekk
eða smekkleysu. Enginn tryði því í
raun að Jerry Falwell hefði verið
ákærður fyrir sifjaspell. Hér væri um
gamla ameríska hefð að ræða, þ.e. að
skrumskæla veruleikann þegar al-
mannapersónur ættu í hlut.
Hæstiréttur Bandaríkjanna sneri
við dómi undirréttar í málinu. Forseti
réttarins, William Rehnquist (1924–
2005), nefndi í rökstuðningi fyrir nið-
urstöðunni hina sígildu meginreglu
um mikilvægi tjáningarfrelsisins.
Hann vitnaði í hin frægu ummæli
Oliver Wendell Holmes í séráliti hans
í máli Abrams gegn Bandaríkjunum
1919, að besti mælikvarðinn á sann-
leikann væri máttur hugmyndanna
að slá í gegn í samkeppninni á mark-
aðinum. [Þetta er kenningin um
markaðstorg hugmyndanna, sem
hefur farið sigurför um heiminn og
verið vitnað til í dómaframkvæmd
Mannréttindadómstóls Evrópu og
víðar. Þessi kenning er eins konar
kapítalísk útgáfa af ódauðlegri sam-
líkingu John Miltons um átökin á
milli lygi og sannleika – í baráttu
hans fyrir tjáningarfrelsi á 17. öld.]
Taldi dómurinn að í umræðu um al-
menn málefni þar sem menn stjórn-
uðust af ýmsum hvötum og ekki alltaf
aðdáunarverðum – félli slíkt engu að
síður undir vernd tjáningarfrelsis.
Tilgangslaust væri fyrir Jerry Fal-
well að bera fyrir sig ásetning Larry
Flints, útgefanda Hustlers, um æru-
meiðingu eða að brotið hefði verið á
rétti hans til friðhelgi einkalífs.
Rehnquist, forseti réttarins, benti á
að „hneykslanleg umfjöllun“ væri
háð huglægu mati þegar kæmi að
stjórnmálum eða öðrum samfélags-
legum málefnum og það væri ekki
hægt að sækja fólk til saka á grund-
velli smekks kviðdómenda, skoðun-
um eða jafnvel óbeit á ákveðnum
tjáningarmáta. Það væri ekki hægt
að dæma fólki bætur eingöngu vegna
þess að það hefði verið haft að háði og
spotti, þótt ógeðfellt væri. Sam-
kvæmt dómafordæmum yrði viðkom-
andi að geta sýnt fram á að hér væri
um vísvitandi ósannindi að ræða en
ekki hefði mátt lesa úr „viðtalinu“ að
það fjallaði um raunverulegar ásak-
anir. Dómurinn vísaði einnig til ótal
skrumskælinga á prenti af þekktum
almannapersónum en slíkar birtingar
hefðu gert litróf lýðræðisins fjöl-
breyttara í aldanna rás.
Spyrja má í framhaldi af því hvaða
erindi Campari-drykkja og ímynduð
sifjaspell á útikamri eigi í almenna,
pólitíska umræðu sem að sönnu nýt-
ur mikillar verndar?
Klám skipar konum neðar
í valdastiganum
Klám sýnir ekki aðeins konur sem
minnimáttar í samfélaginu. Klám er
samkvæmt skilgreiningu í banda-
rískri reglugerð (Indíana) sem kom
fyrir dómstóla „myndræn, kynferðis-
lega beinskeytt aðferð til að skipa
konum neðar í samfélagsstiganum“.
Klám samkvæmt þessari skilgrein-
ingu er aðferð til að halda konum
niðri og ýta undir ofbeldi gegn þeim.
Í greinargerð með drögum að reglu-
gerðinni sagði að klám væri einn
þáttur yfirdrottnunar sem breytti
fólki frekar en að sannfæra það, þar
sem klám væri ekki tjáning heldur
meingjörð. Í rökstuðningi fyrir nið-
urstöðu sjöunda stigs áfrýjunardóm-
stóls í máli American Booksellers
Association Inc. gegn Hudnut (1985),
sagði að hægt væri að fallast á allar
forsendur fyrir reglugerðinni og jafn-
vel mætti leggja að jöfnu skaðsemi
kláms við áróður nasista sem leiddi til
dauða milljóna. Hins vegar renndi sá
rökstuðningur aðeins frekar stoðum
undir áhrifamátt kláms sem tjáning-
ar og jafnvel þótt rétt væri að leggja
að jöfnu klám og afleiðingar þess að
þá gilti hið sama um alla aðra tján-
ingu. Öll tjáning getur m.ö.o. haft
skaðleg áhrif, að mati dómstólsins
sem þar með skilgreindi klám sem
tjáningu en ekki verknað og þar af
leiðandi mætti ekki samkvæmt
bandarísku stjórnarskránni setja lög
sem skertu tjáningarfrelsið. Þeir sem
túlka stjórnarskrána þannig að tján-
ingarfrelsið sé engum takmörkunum
háð vara við þeirri hættu að setja lög
um innihald tjáningar því fari lög-
gjafinn út á þann hála ís sjái ekki fyr-
ir endann á því. Kröftug mótrök séu
eina svarið gegn ósiðlegri og/eða for-
dómafullri umræðu.
En skoðum þetta nánar út frá sjón-
arhóli þeirra sem fordómarnir bein-
ast að og þeim dæmum sem hér hafa
verið rakin. Fátækir, ómenntaðir mú-
hameðstrúarmenn í þriðja heiminum,
fátækir ómenntaðir innflytjendur í
Kaupmannahöfn, ungar stúlkur sem
leiðast út í vændi eða eru fórnarlömb
mansals eða ungar stúlkur yfirhöfuð
sem eru berskjaldaðar fyrir umfjöll-
un fjölmiðla um kvenlíkama í einni
eða annarri mynd – en sjaldnast
virðulegri. Hvaða áhrif hefur slík um-
fjöllun? Virkar hún hvetjandi á ungar
stúlkur að leggja fyrir sig stjórnmál
og vísindi? Og börn innflytjenda á
unglingsaldri, eiga þau greiðan að-
gang að fjölmiðlum með kröftug mót-
rök gegn afvegaleiðandi umræðu um
trú og siði foreldra sinna? Hvaða
áhrif hefur það að vera rúinn virðu-
leika og reisn með þeim myndum sem
eru dregnar upp í fjölmiðlum. Ekki
þýðir að spyrja móður Jerrys Falwell
því hún er komin undir græna torfu.
Skrumskæling af veruleikanum og
skopstælingar af almannapersónum
þjóna lýðræðinu ef þær eru settar
fram sem gagnrýni á þá sem valdið
hafa og eru í aðstöðu til að misbeita
því. Fjölmiðlaumfjöllun sem beinist
gegn þeim valdalausu er öðrum lög-
málum háð. Þar takast ekki á ólíkar
hugmyndir í samkeppninni á mark-
aðstorginu. Þar er hættan sú að viss-
ar hugmyndir eigi mun greiðari að-
gang en aðrar og aðeins þær
hugmyndir nái að skjóta rótum. Oft
hættulegar hugmyndir, sem fela í sér
hvatningu um mismunun, fjandskap
eða ofbeldi. Eins og sagan sýnir í sí-
fellu.
Höfundur er prófessor við lagadeild
Viðskiptaháskólans á Bifröst.
Glænýr Saab
Bílar á milliverði eru fljótir að verða dýrir þegar
aukabúnaðinum er bætt við. SAAB 9-5 er vel búinn
lúxusbíll á milliflokksverði. Öruggur, glæsilegur og
á allra færi að eignast. Það hefur aldrei verið ódýrara
að skipta yfir í lúxus.
3.160.000*
Svona lúxus á ekki að kosta
* Þú átt það skilið
fyrir sælkera á öllum aldri
m - tímarit um mat og vín
fylgir næst Morgunblaðinu laugardaginn 18. febrúar og
að þessu sinni er blaðið helgað Food & Fun hátíðinni í
Reykjavík sem stendur yfir dagana 22.-25. febrúar.
• Umfjöllun um veitingastaðina sem taka þátt í
Food & Fun í ár.
• Sælkerauppskriftir frá meistarakokkum.
• Fjallað um erlendu kokkana sem verða
á Food & Fun.
• Gómsætar uppskriftir úr íslensku hráefni.
Auglýsendur!
Pantið fyrir kl. 16 miðvikudaginn 15. febrúar og tryggið
ykkur pláss í þessu glæsilega blaði.
Allar nánari upplýsingar veitir Katrín Theódórsdóttir í
síma 569 1105 eða kata@mbl.is