Morgunblaðið - 25.08.2006, Blaðsíða 10

10 FÖSTUDAGUR 25. ÁGÚST 2006 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Bjarni Benediktsson, þáverandi dóms-málaráðherra, mælti árið 1960 fyrirfrumvarpi til laga um að reist yrðinýtt fangelsi í nágrenni Reykjavíkur
sem m.a. skyldi rúma gæsluvarðhaldsfanga.
Nú, 46 árum síðar, hefur enn ekkert fangelsi
risið og eftir að ríkisstjórnin ákvað í sumar að
fresta öllum opinberum framkvæmdum sem
ekki höfðu þegar verið boðnar út, er alls óvíst
hvenær af því verður.
Ástandið í fangelsismálum hefur verið tölu-
vert til umfjöllunar undanfarið og hafa m.a. bor-
ist fregnir af því að lögreglan í Reykjavík hafi
ekki getað vistað gæsluvarðhaldsfanga á Litla-
Hrauni en slík staða hefur ekki komið upp ára-
tugum saman. Plássleysið hefur líka valdið því
að á undanförnum árum hefur ekki verið hægt
að láta menn taka út vararefsingu vegna sekta,
þ.e. sitja inni í staðinn fyrir að greiða sekt.
Hugsanlega á það sinn þátt í því að nú er um 11⁄2
milljarður útistandandi í ógreiddum sektum.
Ríkið hyggst á næstunni gera skurk í inn-
heimtumálum og á dögunum var tilkynnt að
hægt verði að afplána fyrstu sex daga vararefs-
ingar með því að sitja af sér í fangaklefum lög-
reglustöðva og voru fimm stöðvar tilteknar í því
sambandi. Þetta þykir auka líkur á innheimtu
því það virkar afskaplega hvetjandi á suma
skuldara ef þeir vita að þeim verði hugsanlega
stungið inn standi þeir ekki skil á sektunum.
Aðrir láta sér það sjálfsagt í léttu rúmi liggja og
reikna út hvaða tímakaup þeir fái fyrir að dúsa í
steininum í nokkra daga.
Rétt er að taka sérstaklega fram að ekki hef-
ur verið biðlisti í fangelsin fyrir þá sem hafa
hlotið refsidóma, að sögn Valtýs Sigurðssonar
forstjóra Fangelsismálastofnunar.
Fangelsi við Korpúlfsstaði
Fangelsið sem Bjarni Benediktsson vildi að
yrði reist átti að rúma um 100 fanga. Þetta hefði
orðið gríðarmikil bygging en auk venjulegrar
afplánunar átti þar að vera gæsluvarðhalds-
deild, kvennadeild, öryggisgæsludeild og „geð-
veilladeild“. Ætlunin var að þetta fangelsi risi í
landi Korpúlfsstaða en ekkert varð úr því.
Bjarni kynnti áformin um fangelsið á Alþingi
árið 1960 en fimm árum síðar var ákveðið að
gæsluvarðhaldsdeildin yrði utan ríkisfangelsis
og staðsett í Síðumúla. Í stað þess að reisa ný-
byggingu undir fangelsi í Síðumúla var ákveðið
að húsi sem upphaflega var hannað og byggt til
að vera bílaþvottastöð og geymsla fyrir lögregl-
una í Reykjavík, yrði breytt í gæsluvarðhalds-
fangelsi. Það hlaut nafnið Síðumúlafangelsi og
var tekið í notkun árið 1972.
varðhaldsfangelsi í nágrenni borgarinnar var
brýn enda hafði Síðumúlafangelsinu verið lokað
árið 1996. Síðan þá hefur lögreglan í Reykjavík
þurft að aka með gæsluvarðhaldsfanga til og frá
Litla-Hrauni en það er um 120 km, báðar leiðir.
Fangelsi á Hólmsheiði frestað
Árið 2001 skipaði Sólveig Pétursdóttir, sem
þá hafði nýlega tekið við embætti dóms-
málaráðherra, starfshóp til að vinna að nýju
fangelsi sem skyldi rísa á Hólmsheiði fyrir ofan
Reykjavík. Mikil vinna var lögð í undirbúning og
árið 2003 ákvað ríkisstjórnin að efna til opins
forvals meðal verktaka en þá lá fyrir að nýtt
fangelsi ætti að kosta 1,6 milljarða. Forvalið fór
þó aldrei fram og þegar nýr dómsmálaráðherra,
Björn Bjarnason, tók við embætti árið 2004
ákvað hann að gefa nýjum forstjóra Fangels-
ismálastofnunar kost á að endurskoða hug-
myndir um hið nýja fangelsi. Fangels-
ismálastofnun skilaði skýrslu um haustið og
taldi að hið nýja fangelsi myndi ekki leysa vand-
ann varðandi afplánun kvenfanga, skortur væri
á opnum fangelsisplássum auk þess bæta yrði úr
málum fanga sem væru vímuefnafíklar. Bygg-
ingu var því enn frestað.
Samkvæmt upplýsingum frá Fangels-
ismálastofnun var gert ráð fyrir að hefja gerð
frumáætlunar vegna fangelsis á Hólmsheiði í
byrjun þessa árs og verja næstu tveimur árum í
hönnunar- og áætlanagerð. Framkvæmdir
myndu hefjast í byrjun árs 2008 og ljúka fyrir
árslok 2009. Raunin varð önnur en vegna fjár-
skorts hefur ekki verið hægt að hefja vinnu við
hönnun og teikningu og Fangelsismálastofnun
hefur einnig neyðst til að fresta endurbótum á
Akureyri sem og stækkun fangelsisins á Kvía-
bryggju. Ekki hefur heldur fengist fé til að und-
irbúa umbætur og stækkun á Litla-Hrauni.
Valtýr Sigurðsson, forstjóri Fangels-
ismálastofnunar, segir að vegna ákvörðunar rík-
isstjórnarinnar um að fresta öllum opinberum
framkvæmdum sé óvíst hvort fjármagn fáist á
næstu fjárlögum til að hægt sé að hefja hönnun
og teikningarvinnu vegna fangelsanna á Hólms-
heiði og Litla-Hrauni. „Að mínu mati væri af-
skaplega óráðlegt að fresta þessu. Þegar loks
fæst fé til að hefja framkvæmdir verður að sjálf-
sögðu að vera búið að hanna fangelsið og teikna
en gert ráð fyrir að slík vinna taki tvö ár vegna
Hólmsheiðarfangelsisins. Það er eitt að fresta
framkvæmdum en annað að koma í veg fyrir að
hægt sé að hefja undirbúning,“ segir Valtýr. Þá
minnir hann á að nefnd Evrópuráðsins gegn
pyntingum og ómannúðlegri meðferð í fang-
elsum hafi ítrekað kröfur sínar um að rík-
isstjórnin setji byggingu gæsluvarðhaldsfang-
elsis í nágrenni Reykjavíkur í algjöran forgang.
Að óbreyttu stefnir því í að bygging fangelsis
í nágrenni Reykjavíkur frestist enn um sinn.
Frestað 1978 átti þetta fangelsi að rísa á Tunguhálsi. Byggingu var frestað. Og frestað.
Fréttaskýring | Stefnt hefur
verið að byggingu nýs fangelsis í
Reykjavík frá árinu 1960
runarp@mbl.is
Fangelsið sem sífellt frestast
Morgunblaðið/Ómar
Brýnt að byggja árið 1978
Dómsmálaráðuneytið hélt áfram undirbún-
ingi og árið 1974 veitti Reykjavíkurborg vilyrði
fyrir lóð undir fangelsi við Tunguháls 6 í
Reykjavík. Fjórum árum síðar, í mars 1978,
kynnti Ólafur Jóhannesson dómsmálaráðherra
byggingu nýs fangelsis fyrir 52 fanga á blaða-
mannafundi. Einnig var lögð fram útlitsteikning
Húsameistara ríkisins að hinu nýja húsi sem var
sögð mesta framkvæmd á sviði fangelsismála
síðan Hegningarhúsið var reist rúmlega 100 ár-
um fyrr. Kom fram á fundinum að bygging
hússins væri brýn þar sem Hegningarhúsið og
Síðumúlafangelsið uppfylltu „hvergi nærri þær
kröfur“ sem gera yrði til gæsluvarðhaldsfang-
elsis, t.d. væri mjög hljóðbært í Síðumúlafang-
elsinu og fangar í einangrun gætu því komið
skilaboðum á milli sín. Grunnur var tekinn að
húsinu og botnplata steypt en vegna fjárskorts
varð ekkert af frekari framkvæmdum.
Árið 1991 komst aftur hreyfing á fangels-
ismálin þegar Þorsteinn Pálsson skipaði nefnd
til að gera tillögur að nýju fangelsi. Ein meg-
intillagan var sú að reist yrði nýtt afplánunar-
og gæsluvarðhaldsfangelsi í Reykjavík en Litla-
Hraun yrði fyrst og fremst afplánunarfangelsi.
Tillaga um Reykjavíkurfangelsi hlaut ekki
stuðning en fangelsið á Litla-Hrauni var á hinn
bóginn stækkað umtalsvert.
Þegar hér var komið sögu hafði ríkið látið frá
sér lóðina á Tunguhálsi og hafði hún komist í
eigu Sláturfélags Suðurlands. Ríkið keypti lóð-
ina aftur og árið 1999 leit út fyrir að þar yrði
byggt nýtt gæsluvarðhaldsfangelsi með 30 klef-
um. Ekkert varð þó af framkvæmdum og stend-
ur sú lóð enn auð.
Það var þó ljóst að þörfin fyrir gæslu-
»Hvergi í Evrópu eru fangar sem hlutfall afíbúafjölda færri en á Íslandi eða 40 á
hverja 100.000 íbúa. Ef hlutfallið væri hið
sama og í Bandaríkjunum væru þeir 2.100.
»Á Íslandi eru fimm fangelsi. Hegning-arhúsið var tekið í notkun árið 1874. Pláss
er fyrir 16 fanga. Gegnir einkum hlutverki
móttökufangelsis. Er rekið á undanþágu frá
heilbrigðisnefnd Reykjavíkur sem rennur út
árið 2010.
»Fangelsið Kópavogsbraut 17 var opnað íapríl árið 1989. Þar var áður Unglinga-
heimili ríkisins. Pláss fyrir 12 fanga. Þar eru
allir kvenfangar jafnan vistaðir og stundum
einnig karlmenn. Þykir afskaplega óhentugt
fyrir langtímafanga.
»Litla-Hraun var stofnað 8. mars 1929 og ergæsluvarðhalds- og afplánunarfangelsi.
Starfsemi fangelsisins fer fram í níu misgöml-
um byggingum, nýjasta og stærsta fanga-
deildin er frá 1995. Pláss er fyrir 87 fanga.
»Fangelsið á Kvíabryggju var stofnað 1954.Í fyrstu voru þar vistaðir menn sem ekki
greiddu meðlagsskuldir eða barnalífeyri en
frá árinu 1963 hafa refsifangarnir tekið þar út
afplánun. Pláss er fyrir 14 fanga.
»Frá 1978 hefur verið ríkisfangelsisdeild íhúsnæði lögreglunnar á Akureyri. Þar er
pláss fyrir allt að 9 fanga, þar af er ekki hægt
að nota nema 7 klefa. Fangelsið er lítið og
þröngt.
Í HNOTSKURN
FARFUGLAR sem verpa á
hlýrri svæðum á Íslandi koma
fyrr að vori en þeir sem verpa
á kaldari svæðum. Þannig
koma jaðrakanar sem verpa á
Suður- og Vesturlandi um
viku fyrr en þeir sem verpa
fyrir norðan og austan. Þeir
sem verpa á betri svæðum,
þar sem varpárangur er að
jafnaði betri, koma fyrr en
hinir sem verpa á verri svæð-
um. Þetta er væntanlega
vegna þess að meiri sam-
keppni er um betri staði.
Kemur þetta fram í niðurstöð-
um rannsóknar sem nýlega
voru birtar í einu virtasta
dýrafræðitímariti heims, Jo-
urnal of Animal Ecology.
Tómas G. Gunnarsson, for-
stöðumaður Háskólaseturs
Snæfellsness, stýrði rann-
sókninni. Segir hann að þegar
skoðað hafi verið hvað ráði
komutíma farfugla á varp-
stöðvar hafi menn einkum
verið færir um að tengja hann
við nærtæka þætti, s.s. veður.
Í þessari rannsókn hafi hins
vegar verið fylgst með merkt-
um fuglum árið um kring og
ýmsir þættir í umhverfi
þeirra metnir, t.d. staðsetning
og eðli bæði varp- og vetrar-
stöðva. Með þessu móti mátti
athuga áhrif ýmissa þátta sem
verka á öllu útbreiðslusvæð-
inu á komutíma fugla.
Veður á vetrarstöðvum
hefur áhrif
Rannsóknin leiddi m.a. í
ljós að þegar vetur eru mildir
og vestlægar og hafrænar átt-
ir ríkjandi á vetrarstöðvum
jaðrakana í Vestur-Evrópu,
koma þeir fyrr til Íslands.
sögn Tómasar. Val þeirra á
varp- og vetrarstöðvum skýr-
ist frekar af vistfræðilegum
og erfðafræðilegum þáttum
en lærðum, enda yfirgefa for-
eldrarnir unga sína um leið og
þeir verða fleygir, ólíkt því
sem gerist meðal t.d. gæsa.
„Ungfuglarnir eru því svolítið
áttavilltir þegar þeir koma
fyrst á vetrarstöðvarnar,
sjást á skrýtnum stöðum, til
dæmis í malarnámum, á með-
an fullorðnu fuglarnir eru oft-
ast á leirum með safaríkum
ormum,“ segir Tómas.
Fjarlægð milli varp- og vetr-
arstöðva virðist ekki hafa nein
áhrif á komutíma einstakra
fugla til Íslands að vori. Þann-
ig koma fuglar sem eru á
Spáni og í Portúgal á veturna
alveg jafnsnemma til Íslands
og þeir sem eru á norðanverð-
um Bretlandseyjum. Fugl-
arnir hegða sér á svipaðan
hátt milli ára, annaðhvort
koma þeir snemma á hverju
ári eða seint á hverju ári.
Þetta stjórnast væntanlega
bæði af erfðum og því að þeir
nota sömu svæði ár eftir ár, að
Morgunblaðið/Ómar
Ættjarðartryggð Jaðrakan
er heimakær og heldur
tryggð við sömu varpstaðina.
Heimakærir farfuglar með keppnisskap