Morgunblaðið - 10.09.2006, Side 10

10 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
A
lþingi Íslendinga samþykkti í
dag að selja íslensku forn-
handritin til Þýskalands með
miklum meirihluta atkvæða.
Ágóða af sölunni verður var-
ið til atvinnuuppbyggingar á
Austurlandi.
Hér er vitaskuld farið með
staðlausa stafi en hætt er við
að frétt af þessu tagi myndi
fara fyrir brjóstið á íslensku þjóðinni. Í huga hennar
eru handritin heilög og ómetanleg verðmæti sem aldrei
má fórna – enda þótt allt heimsins fé væri í boði.
Hugmyndin um þrenninguna sönnu og einu, land,
þjóð og tungu, er í hávegum höfð og fyrir vikið erum við
reiðubúin að verja það sem okkur tilheyrir – með kjafti
og klóm.
Það er á grundvelli þessara tilfinninga sem andstæð-
ingar Kárahnjúkavirkjunar heyja sína baráttu nú um
stundir. Frá þeirra bæjardyrum séð eru framkvæmd-
irnar skýlaust brot á réttindum þjóðarinnar. Heilögum
verðmætum er fórnað fyrir það sem þeir skilgreina sem
litla hagsmuni. Að áliti umhverfisverndarsinna jafnast
það að fylla Hálslón af vatni á við að selja handritin úr
landi – ef ekki hreinlega að brenna þau.
Þjóðernishyggja er vitaskuld ekki ný af nálinni á Ís-
landi. Þjóðfrelsi og lýðréttindi voru í brennidepli á of-
anverðri nítjándu öld og langt fram eftir þeirri tutt-
ugustu. Og uppskeran var hinn endanlegi sigur
þessarar lífseigu þjóðar við nyrstu voga – sjálfstæði.
Getur verið að ný barátta sé nú hafin? Barátta sem ekki
er háð á grundvelli menningar og sögu – heldur á
grundvelli landsins sjálfs og unaðs náttúrunnar sem það
hefur að geyma? Er eldgamla Ísafold í uppnámi? Er
hún sumum mögum sín ekki lengur jafnkær? Er gamla
og góða þjóðernishyggjan að víkja fyrir nýrri og göfugri
ættjarðarhyggju?
Sameiginleg eign allra manna
„Þessu er ekki auðvelt að svara enda málið ákaflega
flókið. Ef við lítum bara á deilurnar um Kárahnjúka-
virkjun þá koma inn í það mál mjög margir þættir sem
eru einkennandi fyrir tíðaranda samtímans. Þessar deil-
ur endurspegla að sumu leyti þætti og stef sem hafa
alltaf verið til staðar en um leið breyttar áherslur í ís-
lenskri þjóðernisvitund,“ segir dr. Guðmundur Hálfdan-
arson, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, en
hann hefur lengi látið þjóðernishyggju og hin ýmsu
birtingarform hennar sig varða.
„Auðvitað er þetta líka mjög augljóst dæmi um hnatt-
væðinguna þar sem margir mótmælendur eru útlend-
ingar,“ heldur Guðmundur áfram. „Þeirra aðkoma end-
urspeglar í fyrsta lagi það viðhorf að það á engin þjóð
ákveðið land lengur, heldur er jörðin sameiginleg eign
allra manna. Þess vegna má fólk sem kemur annars
staðar frá hafa skoðun á því hvernig við Íslendingar för-
um með það land sem við köllum Ísland.
Í öðru lagi vísar þetta mál augljóslega inn í hina
hnattvæddu umræðu um umhverfismál. Þarna togast
m.ö.o. á viðhorf til landsins sem sameiginlegrar sér-
eignar Íslendinga og hugmyndir um alþjóðlegt vistkerfi
og náttúru sem snertir alla jarðarbúa á einhvern hátt.“
Spurður um táknræna mynd landsins í þjóðernis-
myndun Íslendinga og hugmynd þeirra um sjálfa sig
segir Guðmundur ættjörðina alltaf hafa skipt miklu
máli. „Það sem Snorri Hjartarson kallaði þrenninguna
sönnu og einu, land, þjóð og tungu, tengist auðvitað
mjög gömlum viðhorfum. Ættjarðarástin er eldri en það
sem við köllum þjóðernishyggju, þ.e. hugmyndir um ís-
lenska sjálfsvitund eru eldri en hin pólitíska hreyfing.
Arngrímur lærði setti t.d. fram hugmyndir um Íslend-
inga sem sérstakan hóp manna sem var á einhvern hátt
öðruvísi en aðrir hópar manna. Hugmyndir af því tagi
eru ævafornar en á tímunum eftir siðaskipti og við byrj-
un húmanismans byrja að mótast hugmyndir um tungu-
málið og mikilvægi þess sem einhverskonar tákn fyrir
Íslendinga sem annars vegar afmarkar þá frá öðrum og
var hins vegar leif hins forna menningararfs. Frá þeim
tíma er megináherslan lögð á tunguna og menninguna
sem einkenni Íslendinga.“
Guðmundur segir landið lengi hafa fléttast inn í þess-
ar hugmyndir líka. „Á 18. öld kemur landið svo sterkar
inn í þetta en þá voru á sveimi hugmyndir um að um-
hverfið móti manninn, sem áttu rætur m.a. í kenningum
franska heimspekingsins Montesquieu. Íbúar í norðri
voru sagðir ólíkir þeim í suðri þar sem veðurfar var
öðruvísi og þar fram eftir götunum. Þessi hugmynd
varð mjög áberandi hér á 19. öld, nægir þar að nefna
ættjarðarkvæði manna á borð við Bjarna Thorarensen
sem orti um það að fjöllin og hreint loft styrktu Íslend-
inga í baráttunni við freistingar á meðan gufuloft og
Mögum þín
muntu kær
Þrenningin sanna og eina, land, þjóð og tunga, er samofin tilvist okkar Íslendinga.
Í sjálfstæðisbaráttunni voru þjóðin og tungan miðlæg en getur verið að landið hafi
nú verið sett á oddinn? Er þjóðernishyggja að þoka fyrir ættjarðarhyggju? Eða er
landið bara í brennidepli vegna framkvæmda við stóriðju? Hvers vegna slá hjörtu
umhverfisverndarsinna svo ört? Og gætir áhrifanna víðar en í umræðunni? Sækja
listamenn í auknum mæli innblástur til landsins og hvers vegna er sveitaróman-
tíkin svona áberandi í klæðaburði og tísku nú um stundir?
Tvíbent „Við megum ekki gleyma því að virkjunar-
stefnan er líka rómantísk í þeim skilningi að hún er
ekkert síður þjóðernissinnuð en náttúruverndin og ekk-
ert raunsærri,“ segir dr. Guðmundur Hálfdanarson.
Morgunblaðið/Jim Smart
Texti | Orri Páll Ormarsson | orri@mbl.is

Heilög verðmæti? Fossar, gróður,
lækir, blóm og annað sem hverfur
sjónum þegar hleypt verður vatni á
stífluna austur á Kárahnjúkum.