Morgunblaðið - 10.09.2006, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Hve mætti bæta lands og lýðs vors kjör
að leggja á bogastreng þinn kraftsins ör, –
að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum,
svo hafinn yrði í veldi fallsins skör.
– Og frjómögn lofts má draga að blómi og björk,
já, búning hitans sníða úr jökuls klæðum.
Hér mætti leiða líf úr dauðans örk
og ljósið tendra í húmsins eyðimörk
við hjartaslög þíns afls í segulæðum. –
Úr kvæðinu Dettifoss eftir Einar
Benediktsson (1864–1940).
Morgunblaðið/RAX
Umhverfisvernd hefur verið í brenni-depli hér á landi hin síðari misserivegna stóriðjustefnu stjórnvalda,ekki síst hafa umhverfisverndar-
sinnar látið til sín taka vegna yfirstandandi
framkvæmda við Kárahnjúkavirkjun á Aust-
urlandi. Andstæðingar framkvæmdanna tala
enga tæpitungu. Þeir skilgreina þær sem
mestu umhverfisspjöll okkar tíma og að verið
sé að reka álfleyg í hjarta þjóðarinnar.
Einn af yfirlýstum andstæðingum Kára-
hnjúkavirkjunar er Reynir Harðarson stofn-
andi tölvuleikjafyrirtækisins CCP í Reykjavík.
Hann er ekki endilega viss um að tilfinningar
hans spretti af ættjarðarhyggju.
„Það er fyrst og fremst réttlætiskennd
minni sem er misboðið. Það er verið að brjóta
gróflega gegn íslensku þjóðinni. Þess vegna
rís hún upp og mótmælir. Ástæðan fyrir því að
ég fór að láta þessi mál mig varða er einfald-
lega sú að ég skil ekki stóriðjustefnu stjórn-
valda. Eins og þetta horfir við mér erum við að
gefa frá okkur auðlindirnar til erlendra fyr-
irtækja og það kemur hvergi fram hvað við
fáum í staðinn.“
Mér er annt um landið mitt
Reynir segir landið vitaskuld hreyfa við til-
finningum sínum líka. „Landið okkar er ein-
stakt. Það vita þeir sem ferðast hafa um heim-
inn. Ég er fæddur og uppalinn á Íslandi. Ég bý
hérna. Mér er annt um landið mitt og kæri mig
ekki um að við eyðileggjum það að óþörfu. Það
er engin brýn þörf að ráðast í þessar stór-
iðjuframkvæmdir. Margt bendir þvert á móti
til þess að það séu stærri hagsmunir að vernda
hálendið og náttúruna.“
Reynir tekur Kárahnjúka sem dæmi. „Mig
langar að vita hvað við erum að selja landið á
og hvort þetta sé yfir höfuð arðbært. Þessu
virðist enginn geta svarað almennilega.“
Það eina góða sem hlýst af byggingu álvers-
ins er að dómi Reynis að stór vinnustaður mun
rísa fyrir austan. Það komi til með að hafa já-
kvæð áhrif á atvinnulífið þar um slóðir. „Það
eru helstu rökin með álverinu. En þá spyr
maður sig hversu miklu má kosta til. Eru þessi
náttúruspjöll réttlætanleg fyrir 400 manna
vinnustað og er mengunin sem af hlýst við-
unandi? Þetta jafngildir því að við hjá CCP
mættum hella 1.000 tonnum af brennisteins-
sýru í Reykjavíkurhöfn og sleppa 150.000
tonnum af koldíoxíði út í loftið árlega. Ég hefði
ekki samvisku til þess.“
Svo er annað sem enginn virðist hugsa um,
að dómi Reynis. „Þegar eitt fyrirtæki er komið
í þá aðstöðu að örlög heilu byggðarlaga ráðast
af því hvort fyrirtækið haldi úti rekstri, er það
komið í hættulega samningsaðstöðu. Það er
t.d. þekkt að Alcoa er einn stærsti meng-
unarvaldurinn í Texas. Þar þarf fyrirtækið
ekki að lúta almennum reglum um meng-
unarvarnir þar sem það rekur svokölluð álver
með hefð. Í Texas segir Alcoa einfaldlega: „Ef
við fáum ekki undanþágur lokum við ál-
verinu.“ Það vilja Texasbúar ekki enda hefði
það afdrifaríkar afleiðingar fyrir atvinnulífið
á svæðinu. Ég sé ekki af hverju þetta ætti að
verða öðruvísi hér. Stjórnvöld virðast stað-
ráðin í að setja Austurland undir byssukjaft,
þar sem Alcoa heldur um gikkinn.“
Reynir telur að álverið á Reyðarfirði sé
hugsanlega aðeins hálft álver. „Mér þætti ekki
ólíklegt að Alcoa hafi framtíðaráform um að
auka framleiðslugetu Reyðaráls. Sé það stað-
reynd verður ríkisvaldið ekki í neinni aðstöðu
til að segja nei frekar en yfirvöld í Texas.
Sama verður uppi á teningnum á Húsavík og á
Reykjanesi og Suðurlandi ef af byggingu ál-
vera þar verður. Þá vaknar spurningin: Hvar
ætla menn að fá orkuna? Liggur fyrir einhver
stefnumörkun sem hægt er að kynna sér, eða
ætla menn áfram að læðupokast, foss fyrir foss
og hver fyrir hver, þar til allt verður virkjað
sem virkja má?“
Reynir furðar sig líka á því hversu lítið er
rætt um fórnirnar. Hverju Íslendingar séu að
tapa á stóriðjustefnu sinni. „Enginn vill tengja
þensluna í efnahagskerfinu við stóriðjufram-
kvæmdir. Tökum dæmi: Hefði gengi krón-
unnar haldist stöðugt frá árslokum 2004 til
ársloka 2005 hefði CCP haft um 150 milljónir
hærri tekjur en það samsvarar nánast öllum
hagnaði fyrirtækisins á síðasta ári. Greining-
ardeildir bankanna eru sammála um að þetta
ástand megi rekja beint til stóriðjufram-
kvæmda. Svo eru mörg dæmi um lítil útflutn-
ingsfyrirtæki sem hafa orðið gjaldþrota víða
um land út af þessu. En þetta snertir ekki bara
fyrirtæki í útflutningi. Núna fá allir Íslend-
ingar að kenna á verðbólgunni og háum vöxt-
um. Ríkisstjórnin gerði ekkert til að koma í
veg fyrir ofhitnun þrátt fyrir ítrekaðar aðvar-
anir sérfræðinga og eigin yfirlýsingar um að-
hald. Róm brennur og Neró kemur af fjöllum.“
Reynir segir að málið horfði öðruvísi við ef
íslenskt fyrirtæki ætlaði að reisa og reka ál-
verið þar sem verðmætasköpunin yrði innan-
lands. „Ef það væri í raun og veru þjóðhags-
legur ávinningur af svona framkvæmd væri
allavega kominn einhver vitrænn umræðu-
grundvöllur. Sem dæmi mætti hugsa sér ef við
ætluðum að nota þessa auðlind til að vetnis-
væða fiskiskipaflotann eða bílaflotann okkar
þá værum við að tala um framfarir og orku-
nýtingu öllum til heilla.“
Reynir segir að Íslendingar hafi löngum
þóst vera miklir náttúruverndarsinnar. Það sé
hins vegar ekki endilega rétt. „Ástæðan fyrir
því að landið okkar er svona hreint og óspillt
ennþá er einfaldlega sú að hér eru engar auð-
lindir í jörðu, engir málmar, engin olía eða
gas. Ef það væri gull í Esjunni væri löngu búið
að grafa hana í sundur, ef það væri jarðgas á
Þingvöllum væri þar enginn þjóðgarður. Það
er því fyrst núna með þessum stóriðjufram-
kvæmdum sem umræða um náttúruvernd er
að eiga sér stað af alvöru.“
Mengun er ein mesta meinsemd samtímans
og víða um lönd hafa menn stórar áhyggjur af
þróun mála í þeim efnum. Það orð fer af Ís-
landi að hér sé náttúran hrein og ómenguð.
Reynir kveðst velta því fyrir sér hvort við
séum að tefla þessari ímynd í tvísýnu.
„Ef við ætlum að halda áfram á sömu braut,
byggja álver og virkjanir út um allt land verð-
ur þessi ímynd fljótt úr sögunni. Sú ímynd sem
Ísland hefur sem hreint og ósnortið land felur í
sér mikilvæga sérstöðu og ber í skauti sér ótal
tækifæri. Mörg íslensk fyrirtæki byggja á
þessari sérstöðu til að framleiða og flytja
vörur út undir merkjum hreinleika. Sem dæmi
má nefna landbúnaðarafurðir, fiskafurðir,
heilsuvörur, vatn og ferðaþjónustu. Í raun má
segja að allt sem kemur frá Íslandi tengist
þessari ímynd á einn eða annan hátt hvort sem
er á sviði hátækni eða menningar, hestarækt-
unar eða bílabreytinga. Þessi ímynd er eitt það
verðmætasta sem við eigum – okkar auðlind.“
Framkvæmdirnar við Kárahnjúka voru
samþykktar með miklum meirihluta á Alþingi
á sínum tíma. Nú eru kosningar á næsta ári og
Reynir er sannfærður um að þessi mikla
óánægja sem hefur komið fram muni skila sér
að einhverju leyti upp úr kjörkössunum.
„Hún er farin að gera það nú þegar. Við
sjáum að vinstri-grænir eru að auka fylgi sitt
töluvert í skoðanakönnunum en þeir eru eini
flokkurinn sem hefur haft skýra stefnu í um-
hverfismálum. Sjálfur er ég hægri jafn-
aðarmaður og er vissulega ekki sammála öllu
sem vinstri-grænir standa fyrir. Samt er ég
tilbúinn að styðja þá til að gefa stóriðjustefn-
unni rauða spjaldið. Þetta á örugglega við um
fleiri. Þetta mál er stærra en hægri eða vinstri.
Eini flokkurinn sem hefur haft skýra stefnu í
hina áttina er Framsóknarflokkurinn og ekki
er risið á honum hátt í skoðanakönnunum.
Samfylkingin og Sjálfstæðisflokkurinn hafa
hummað þetta fram af sér til þessa. Að því
kemur að þessir flokkar þurfa að taka afstöðu
og bera ábyrgð.“
Enda þótt framkvæmdir við Kárahnjúka
verði vart stöðvaðar úr þessu segir Reynir að
mikill sigur sé þegar unninn. „Þótt þessi orr-
usta sé líklega töpuð, er stríðið rétt að byrja.
Íslenska þjóðin hefur sýnt að hún lætur ekki
valta yfir sig og það verður eftir þetta ekki
auðvelt að réttlæta virkjanir í Langasjó eða
Þjórsárverum og bora í Landmannalaugum og
Kerlingarfjöllum. Fólki er ekki sama um þessi
svæði.“
Morgunblaðið/Jim Smart
Alvara „Það er fyrst núna með þessum stór-
iðjuframkvæmdum sem umræða um nátt-
úruvernd á sér stað af alvöru,“ segir Reynir
Harðarson umhverfisverndarsinni.
» „Það er verið að brjótagróflega gegn íslensku
þjóðinni. Þess vegna rís hún
upp og mótmælir.“
Róm brennur og Neró kemur af fjöllum
Ef það væri gull í Esjunni væri löngu búið að grafa hana í sundur, segir Reynir Harðarson
sinnuð en náttúruverndin og ekkert
raunsærri. Það er verið að búa
hinni íslensku þjóð betra líf. Menn
beisla ekki náttúruna og byggja
verksmiðjur bara til þess að hafa
gaman af því, heldur til að skapa
atvinnu og bæta lífskjörin í landinu.
Þetta er auðvitað mjög þjóðernis-
sinnað viðhorf á sinn hátt.“
Guðmundur segir sífellt erfiðara
að sætta þessi viðhorf til náttúrunn-
ar, annars vegar eru þeir sem vilja
virkja og hins vegar þeir sem vilja
vernda náttúruna. Ekki hefur þó
alltaf verið litið á þetta sem ósætt-
anlegar andstæður.
„Kvæðið Dettifoss eftir Einar
Benediktsson er skyldulesning fyrir
hvern mann sem er að pæla í nátt-
úrusýn Íslendinga. Í því kemur hin
tvíbenta sýn Íslendinga á náttúruna
ákaflega vel fram. Í sama kvæðinu
tignar skáldið og lofar fossinn sem
eflir andann en um leið sér það
virkjunina fyrir sér sem færir íbú-
unum ljós og yl. Ég held að lengst
af tuttugustu aldarinnar hafi verið
auðveldara að sameina þessi við-
horf, að vera virkjunarsinni og nátt-
úruverndarsinni í senn. Að vísu
voru ákveðin mörk sem menn voru
ekki tilbúnir að fara yfir, t.d. vildu
fæstir virkja perlur á borð við Gull-
foss.“
Náttúruvernd árangursríkust
hérlendis í kringum 1970
Ástæðan fyrir aðskilnaði þessara
tveggja sjónarmiða er að áliti Guð-
mundar m.a. sú að svæðin sem
aldrei hafa haft rómantíska tilvísun
séu nær uppurin. Nú berast böndin
að perlunum og þá á málflutningur
náttúruverndarsinna meiri hljóm-
grunn en áður. „Menn sjá Kára-
hnjúka í allt öðru ljósi en t.d. sand-
ana sunnan jökla. Svo er líka hitt að
fjölmiðlar færa afskekkta staði í
auknum mæli inn í stofur lands-
manna. Sjálfsagt hefur það líka
áhrif.“
Guðmundur segir hæpið að tala
um að náttúruverndarsjónarmið
hafi ekki í annan tíma verið öflugri
en nú. „Þvert á móti er ég þeirrar
skoðunar að náttúruvernd hafi aldr-
ei verið eins árangursrík á Íslandi
og í kringum 1970. Þá tókst mönn-
um að koma í veg fyrir, eða a.m.k.
hafa mikil áhrif á, tvær stórar
framkvæmdir, stækkun Laxárvirkj-
unar og breytingu Þjórsárvera í
uppistöðulón. Ég tel því varasamt
að álykta að það sé endilega að
verða einhver eðlisbreyting núna á
umræðunni og við Íslendingar séum
almennt orðnir meðvitaðri um nátt-
úruvernd en nokkru sinni áður. Ég
held að meðvitundin um að við get-
um ekki gert hvað sem er hafi alltaf
verið til.“
Guðmundur segir að fyrirhugað-
ar breytingar á umhverfi Laxárdals
hafi vísað mjög sterkt í sveitaróm-
antík. „Þarna átti að sökkva heilum
dal, þar átti ræktað og gróið land
að fara undir vatn og því voru ekki
síst heimamenn á móti framkvæmd-
unum. En ef við lítum á Þjórsárver,
sem var hitt málið sem var rætt á
þessum tíma, þá var hætt við fram-
kvæmdir sem stefndu ekki beinum
efnahagslegum hagsmunum í voða,
heldur varpstöðvum heiðagæsa.
Þetta sýnir að náttúruvitund var
líka mjög sterk þá.“
Guðmundur telur eigi að síður að
íslenska þjóðin sé að ganga inn
Hver á sér fegra föðurland,
með fjöll og dal og bláan sand,
með norðurljósa bjarmaband og
björk og lind í hlíð?
Með friðsæl býli, ljós og ljóð,
svo langt frá heimsins vígaslóð.
Geym, drottinn, okkar dýra land er
duna jarðarstríð.
Úr kvæðinu Hver á sér fegra föð-
urland eftir Huldu (1881–1946).