Morgunblaðið - 10.09.2006, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Það er ekki sjálfgefið aðnáttúruvernd og ætt-jarðarhyggja farisaman. Þetta tvennt
getur farið saman, en gerir það
ekki alltaf, að áliti dr. Sigríðar
Þorgeirsdóttur dósents í heim-
speki við Háskóla Íslands en
hún hefur tekið virkan þátt í
baráttunni gegn Kára-
hnjúkavirkjun.
„Helstu rök eru þau að mað-
ur getur barist fyrir nátt-
úruvernd í öðrum löndum en
manns eigin og maður þarf
ekki að vera patríót til þess að
vernda náttúruna í eigin landi.
Maður getur verið nátt-
úruverndari og andsnúinn ætt-
jarðarhyggju,“ segir Sigríður.
„Að vísu hafa sumar hliðar
baráttunnar gegn Kára-
hnjúkavirkjun einkennst af
mynd- og táknmáli sem á rætur
að rekja til náttúruhug-
myndabaráttu Íslendinga fyrir
sjálfstæði,“ heldur Sigríður
áfram. „Þetta sést t.d. á stytt-
unni af álfjallkonunni sem mót-
mælendur á Austurvelli héldu á
lofti þegar mótmælin voru þar
veturinn 2002–2003, nafninu á
„Íslands vinum“ og í sjónvarps-
auglýsingu frá 2003 þar sem
fórninni á náttúrunni við Kára-
hnjúka er líkt við það að rífa
blaðsíður úr fornum handritum
okkar. Eftir því sem liðið hefur
á þessa baráttu hefur hins veg-
ar dregið úr þjóðernislegum
málflutningi og umræðan hefur
orðið æ alþjóðlegri, þ.e. málið
hefur verið sett meira í hnatt-
rænt, efnahagslegt og pólitískt
samhengi.“
Hvaða gildi hefur náttúran?
Að áliti Sigríðar er ein helsta
ástæðan fyrir því að mörgum
finnst nærliggjandi að tengja
baráttu gegn Kárahnjúkavirkj-
un og ættjarðarhyggju sú að í
sjálfstæðisbaráttu fyrri tíma
var náttúran, ásamt íslenskri
tungu og sagnaarfinum, göfguð
og upphafin í þeim tilgangi að
efla þjóðernisvitund Íslendinga.
„Þetta hefur ekki verið ráð-
andi í baráttunni gegn Kára-
hnjúkavirkjun. Málið snýst um
hvort við viljum halda þessari
náttúru eða „henda“ henni.
Þegar íslensk náttúra var göfg-
uð til að efla sjálfsmynd Íslend-
inga var náttúran ekki í hættu.
Nú er hún það. Við spyrjum
okkur hvaða gildi þessi náttúra
hafi fyrir okkur? Augljóslega á
náttúran sterk ítök í Íslend-
ingum og er mikilvægur þáttur
í sjálfsmynd okkar. Hins vegar
er ekki bara spurt hvaða gildi
hún hafi fyrir Íslendinga, held-
ur líka fyrir heiminn allan. Það
eru sterk rök gegn einhliða teng-
ingu baráttunnar gegn Kára-
hnjúkavirkjun við þjóðernishyggju
vegna þess að áherslan er á að víð-
ernin á hálendi Íslands tilheyri
heimsbyggðinni og ekki bara Ís-
lendingum. Hin alþjóðlega tenging
birtist m.a. enn fremur í því að
eyðileggingu íslensku náttúrunnar
hefur verið líkt við skemmdarverk
talíbana sem sprengdu árþúsunda
gamlar búddastyttur í Afganistan
fyrir nokkrum árum. Heims-
byggðin gerði m.ö.o. tilkall til þess
að þessar styttur væru menningar-
arfur mannkyns og ekki bara eign
þeirra sem réðu þá stundina í Afg-
anistan.“
Sjálfstæði Íslands í hættu?
Sigríður segir að rökin gegn
virkjuninni hafi þess vegna verið
af ýmsu tagi og ekki endilega
þjóðernisleg. „Í fyrsta áfanga
Rammaáætlunar um virkjanakosti
á hálendinu vega t.d. grasa-
fræðileg rök þungt þegar hugað
er að umhverfisspjöllum vegna
Kárahnjúkavirkjunar sem fékk
lægstu einkunn vegna umhverfis-
áhrifa. Lífríkið sjálft, hin sérstæða
artíska flóra, sem þarna er, er tal-
in mikilvæg sem dæmi um sjald-
gæfa flóru á heimsvísu. Upp á síð-
kastið hafa helst komið fram rök
gegn Kárahnjúkavirkjun sem vísa
ekki til sérstöðu íslenskrar náttúru
og gildis hennar fyrir sjálfsmynd
Íslendinga. Athyglin beinist nú
helst að Alcoa sem dæmi um stór-
fyrirtæki sem í krafti nærveru
sinnar og máttar getur orðið ráð-
andi afl í íslensku samfélagi.
Nærtækt dæmi um slíkt er þegar
Alcan í Straumsvík hótaði nýlega
að pakka saman ef ekki yrði farið
að kröfum þeirra um stækkun ál-
versins. Staðbundin pólitík má sín
lítils andspænis alþjóðlegu fyr-
irtæki sem getur hótað að fara
annað ef ekki er gengið að kröfum
þess. Svona fyrirtæki kaupa sér
góðvild með því að styrkja alls-
konar menningarstarfsemi og jafn-
vel lögregluna á staðnum, eins og
gerðist á Reyðarfirði. Það er hætt
við að íbúar geti trauðla verið
gagnrýnir á eitthvað sem fer mið-
ur í fari fyrirtækisins á sama tíma
og þeir þiggja styrki frá því. Getur
verið að við séum að tefla sjálf-
stæði þjóðarinnar í hættu?“
Sigríður bendir á að við séum
kynslóð velmegunar á Íslandi og
höfum því tækifæri til að njóta en
ekki bara nota náttúruna. „Að vísu
er ég sannfærð um að fornmenn
hafa líka notið náttúrunnar, sbr.
Gunnar á Hlíðarenda, „fögur er
hlíðin“. Afi minn, Þorsteinn Jóns-
son, var kaupfélagsstjóri og hesta-
maður á Reyðarfirði og bóndi fyr-
ir austan sagði mér nýverið að afi
hafi verið einn af þeim sem áttu
frumkvæði að því að friða Kring-
ilsárrana á sínum tíma. Svo kemur
kynslóð foreldra minna, sem fer í
bæinn og er ekki í eins nánu sam-
bandi við náttúruna. Kynslóð
tæknivæðingar og framfara. Þar
er marga virkjunarsinna að finna.“
Varasöm markaðssetning
Sigríður segir eðlilegt að þjóðir
reyni að undirstrika sérstöðu sína
í hnattvæðingu samtímans. Ísland
hefur lagt mikið upp úr hreinni og
ómengaðri náttúru landsins.
„Raunar höfum við gengið full-
langt, einkanlega hvað varðar
hugmyndina um hreinleikann. Í
umræðunni um gagnagrunninn á
sínum tíma var t.d. lögð mikil
áhersla á genetískan hreinleika
þjóðarinnar. Þetta er varasamt.
Hvað þýðir þetta í raun og veru?
Það þarf ekki mikið til svo þetta
verði túlkað sem fasismi.“
Beðin að skilgreina tilfinning-
arnar sem grípa um sig í brjósti
náttúruverndarsinnans þegar hon-
um er misboðið segir hún að það
sé fyrst og fremst einhver reynsla
eða upplifun sem kveiki í fólki.
„Ég var á ferð um landið um dag-
inn og kom aðeins við í mótmæla-
búðum Íslandsvina fyrir austan. Þá
gekk ég upp á Snæfell. Veður var
eins og best verður á kosið, besti
dagur sumarsins, og ég sá allt
svæðið sem mun fara undir vatn,
frá Kárahnjúkum og upp að jökli.
Það á að eyðileggja stássstofuna á
hálendi Austurlands með þessum
drullupytt. Þessi náttúruspjöll
verða ekki aftur tekin. Ég fór
hreinlega að gráta af reiði. Þessi
virkjun verður þjóðarskömm og
blettur á okkar sál.“
Stóriðjusinnar og
þjóðernishyggja
En það eru ekki bara nátt-
úruverndarsinnar sem hafa verið
bendlaðir við þjóðernishyggju.
Sigríður segir að málflutningur
virkjana- og stóriðjusinna sé oft
gegnsýrður þjóðernislegum hug-
myndum.
„Besta dæmið eru skrif Jakobs
Björnssonar, fyrrverandi orku-
málastjóra, sem er helsti hug-
myndafræðingur virkjana- og stór-
iðjustefnunnar. Hans rök eru í
anda framfaratrúar sjálfstæðisbar-
áttunnar: Íslendingar verða að
nýta orku fjallvatnanna til að
verða nútímaleg þjóð með þjóðum.
Sýn Jakobs er dæmigerð fyrir
verkamanninn sem þarf að hemja
náttúruna, að sigrast á henni og
nýta hana til að geta verið sinn
eigin herra.“
Það er annað sem Sigríði finnst
til marks um þjóðernishyggju af
gamla skólanum og einkennist af
því að skilgreina eigin þjóð með
því að greina hana frá öðrum.
„Það kemur fram í útlendinga-
fælni sem birtist í af stöðu til „út-
lendu mótmælendanna“. Þar er
áherslan öll á að þetta séu „útlend-
ingar“. Það er ævinlega tekið
fram í fréttum hve margir útlend-
ingar og hve margir Íslendingar
taka þátt í mótmælaaðgerðunum
fyrir austan. Er þetta ekki til
marks um heimóttarlega afstöðu
gegn andstöðu við virkjunina? Það
Ljósmynd/Gunnar Gunnarsson
Náttúruverndarsinnar Sigur Rós hélt í sumar tónleika við Snæfellsskála á Kárahnjúkasvæðinu.
Að halda eða henda náttúrunni
» „Ástin á landinu erekki blind heldur
byggist hún á viðhorfi til
gildis landsins fyrir
mann sjálfan og kom-
andi kynslóðir.“
Það er látið eins og útlendingum komi þessi náttúra ekki við, segir dr. Sigríður Þorgeirsdóttir
Morgunblaðið/Ásdís
Lærdómsrík „Umhverfisvernd er
lærdómsrík vegna þess að hún
kennir manni að hugsa hnattrænt,“
segir dr. Sigríður Þorgeirsdóttir
heimspekingur.
í nýtt skeið á sviði náttúruverndar.
„Við erum að taka fyrstu skrefin og
ég þori svo sem ekki að spá fyrir
um framhaldið. Ég held þannig að
þessar framkvæmdir við Kára-
hnjúka hafi fært mönnum heim
sanninn um það að svona virkjanir
verða æ erfiðari í framkvæmd.
Stjórnmálaflokkarnir eiga t.d.
örugglega eftir að taka þessi mál
upp á sína arma með miklu
ákveðnari hætti á næstu misserum
en flestir þeirra hafa gert fram að
þessu. Þessar framkvæmdir voru á
sínum tíma samþykktar með mikl-
um meirihluta atkvæða á Alþingi.
Ef kosið yrði nú er ég ekki sann-
færður um að niðurstaðan yrði sú
sama. Mótmælendur hafa m.ö.o.
komið sínum sjónarmiðum rækilega
á framfæri.“
Mikilvægt að skoða orðræðuna
Guðmundur segir enga nákvæma
greiningu á orðræðunni um Kára-
hnjúkavirkjun liggja fyrir en það sé
ákaflega áhugavert verkefni. „Það
verður mikilvægt að skoða þessa
orðræðu. Hvaða rökum er beitt og
hvaða rök virka? Að mínum dómi
eru byggðasjónarmið langsterkustu
rökin fyrir framkvæmdinni, miklu
frekar en heildarhagur Íslendinga,
enda má sannarlega deila um
hversu mikið þeir sem búa utan
Austurlands munu græða á þessum
framkvæmdum á endanum.
Eins og menn spáðu reyndar fyr-
ir fór verðbólga úr böndunum og
vextir hækkuðu, þannig að allir
landsmenn greiða fyrir virkjunina
og byggingu álversins á vissan hátt.
Það breytir þó ekki því að þau rök
að skapa þurfi fólki atvinnu eru
þungvæg í þessu samhengi. Hvort
þau rök virka jafn vel næst er svo
önnur saga.“
Ekki er um það deilt að Ísland er
í augum umheimsins land hins
hreina og óspillta. Skyldi sú ímynd
vera í hættu?
„Það er mjög forvitnilegt að velta
því fyrir sér og þá ekki síst í sam-
hengi við viðhorf annarra til Íslend-
inga og viðhorf Íslendinga til sjálfra
sín. Á 19. öld, þegar ferðalög út-
lendinga til Íslands færðust í vöxt,
var litið á Ísland sem villt og ótamið
og um leið á íbúana sem frumstæða
og vanþróaða. Ferðamennirnir sáu í
Íslendingum og íslenskri náttúru
eins konar andhverfu sjálfra sín –
þeir voru „siðmenntaðir“ og náttúra
þeirra tamin, og heimsókn til Ís-
lands styrkti þá í þeirri trú. Á síðari
hluta 20. aldar gerðu Íslendingar að
nokkru leyti út á ímynd ferða-
manna um okkur og fóru að líta á
sjálfa sig sem eins konar „nátt-
úrubörn“, eða á einhvern hátt nær
náttúrunni en útlendingarnir. Það
er ljóst að stórar virkjanir og raf-
magnslínur á hálendinu ríma illa við
slíkar hugmyndir og rýra gildi hug-
myndarinnar um náttúrbörnin eða
hina villtu náttúru Íslands. Þetta er
kannski áminning um að við getum
ekki alltaf fengið allt fyrir ekkert.
Staðreyndin er sú að við höfum haft
hag af því að búa í „óspilltu“ landi,
hvort sem sú ímynd er rétt eða
ekki, og ferðamannaiðnaðurinn er
orðinn snar þáttur í tekjuöflun
þjóðarinnar.“
Æ erfiðara að selja
stóriðjudrauma
Spurður um þróun náttúruvernd-
ar og ættjarðarhyggju á Íslandi í
framtíðinni segir Guðmundur blasa
við að erfiðara verði að selja þjóð-
inni stóriðjudrauma. „En auðvitað
tengist þetta alltaf efnahagslegri
stöðu á hverjum tíma. Það er alltaf
auðveldara að selja Íslendingum
stór verkefni ef efnahagsástandið
er slæmt og atvinnuleysi mikið.
Núna er mikil þensla á vinnumark-
aði og forsendur því allt aðrar. Við
þær aðstæður verður mönnum ekki
starsýnt á að byggja stórar verk-
smiðjur. Hvað gerist þegar það
breytist þori ég ekki að spá fyrir
um.“
Hann segir liggja fyrir að stöðugt
stærri hópar manna sjái það sem
hluta af sinni frístundaiðju að sækja
náttúru landsins heim, ganga á fjöll
eða keyra á jeppum upp á hálendið.
„Ég er sannfærður um að flestir
sem sækja í slíkt eiga erfitt með að
styðja framkvæmdir á hálendinu,
a.m.k. ef þær eru fyrirhugaðar á
stöðum sem þeim eru kærir. En
það er auðvitað ljóst að því meira
sem við virkjum þeim mun við-
kvæmari staði nálgumst við. Fram
að þessu höfum við einkum byggt
vatnsaflsvirkjanir og það hlýtur að
koma að því að við nálgumst mörk
þess sem mönnum finnst rétt að
fórna.
Hvað gerist t.d. ef ráðist er á
staði sem hafa augljóslega tákn-
rænt gildi í náttúrunni? Tökum
Dettifoss sem dæmi. Það er alls
ekki búið að slá virkjun við Detti-
foss endanlega af, menn eru bara
Þú nafnkunna landið sem lífið oss veittir,
landið sem aldregi skemmdir þín börn,
hvert þinnar fjærstöðu hingað til neyttir,
hún sér þér ódugnaðs framvegis vörn.
Undarlegt sambland af frosti og funa,
fjöllum og sléttum og hraunum og sjá;
fagurt og ógurlegt ertu þá brunar
eldur að fótum þín jöklunum frá!
Fjör kenni’ oss eldurinn, frostið oss herði,
fjöll sýni torsóttum gæðum að ná;
bægi sem kerúb, með sveipanda sverði
silfurblár Ægir oss kveifarskap frá.
Úr kvæðinu Ísland eftir Bjarna
Thorarensen (1786–1841).