Morgunblaðið - 10.09.2006, Blaðsíða 12

Ýmsir halda því fram að íslensk listhafi löngum verið innblásin af lands-lagi og náttúru Íslands. Það á ekkisíst við um tónlist. Forðum sáust
merki þess í verkum manna á borð við Pál Ís-
ólfsson og Jón Leifs og nú á dögum hjá Björk
og Sigur Rós sem borið hafa hróður Íslands
um víðan völl.
Hilmar Örn Hilmarsson tónskáld og tónlist-
armaður tekur undir þetta sjónarmið. „Það er
mikið talað um það að íslensk tónlist sé á ein-
hvern hátt innblásin af landslaginu. Þetta
kann að vera farið að nálgast ákveðna klisju
en er samt það sterkt að þegar Jane Campion
fékk mig til að gera músíkina við myndina sína
In the Cut var það vegna þess að þær framleið-
andinn, Laurie Parker, voru að leita að dökkri
tónlist sem kæmi skynjanlega frá norðurhveli
jarðar,“ segir hann.
Þegar Hilmar gerði tónlist við aðra kvik-
mynd, Pan sem byggð var á skáldsögu eftir
Knut Hamsun, segir hann menn líka hafa tekið
til þess hvað hann væri undir sterkum áhrifum
frá Edvard Grieg. „Nú hef ég aldrei hlustað á
Grieg af neinu viti, aðallega upplifað hann í
vondum endurflutningi Rick Wakeman, þann-
ig að hann hefur komið til mín eftir miklum
krókaleiðum. Þetta þýðir hins vegar að það
virðist vera til ákveðinn norrænn tónn sem
menn hafa m.a fundið hjá Síbelíus. Síðan eru
reyndar til menn eins og Carl Nielsen sem er
að því er virðist sléttari akur.“
Bragðað á tónum
Hilmar segir þessar hugmyndir ákaflega lif-
andi og kveðst sjálfur rekast mikið á tilvísanir
í íslenskt landslag þegar hann les umsagnir
um eigin tónlist. Þetta hafi líka verið áberandi
í erlendri greiningu á Björk og Sigur Rós.
Hann telur að hér sé frekar um upplifun út-
lendinga að ræða en að þessir aðilar séu bein-
línis að leggja áherslu á þetta í tónsköpun
sinni.
„Raunar er mér persónulega ljúft og skylt
að gangast við þessari greiningu. Átrún-
aðargoð mitt var Páll Ísólfsson sem hlustaði á
„sinfóníu hafsins“ á Stokkseyri og talaði um að
sín tónlist kæmi úr briminu. Æska mín er því
óneitanlega lituð af því að tónlist komi frá
landinu og náttúrunni. Sjálfur bjó ég líka við
samruna skilningarvita sem barn. Átti mjög
auðvelt með að heyra liti og bragða á tónum.
Þetta er ennþá til staðar – enda þótt óþægilegi
parturinn af þessu hafi elst af mér á unglings-
árunum – og kemur sér ákaflega vel fyrir mig
sem kvikmyndatónskáld.“
Hilmar segir þetta alls ekki langsótt. „Dónal
vinur minn Lunny talar t.d. alltaf um það að
maður heyri umhverfið í tónlistinni. Það er al-
veg rétt. Ég myndi semja allt öðruvísi tónlist ef
ég byggi í erlendri stórborg og hef raunar
gert það. Ég bjó í nokkur ár í Danmörku og
fann vel hvernig tónlistin breyttist þegar ég
fluttist heim aftur.“
Engin séríslensk
fimmund
Jón Leifs er annað dæmi um tónskáld sem
sótti innblástur í náttúruna ekki síður en forn-
bókmenntirnar. „Jón talaði á sinni tíð mikið
um séríslenskan tón og íslenskan tónlistararf.
Nú er sá arfur raunar að leysast upp í nýlegum
rannsóknum. Hin „séríslenska fimmund“ er
t.d. ekki séríslensk og þar fram eftir götunum,
þannig að þetta er í endurskoðun og verður að
vera það. Klisjan getur nefnilega orðið hættu-
leg.“
Hilmar segir stórbrotna náttúru Íslands
óhjákvæmilega kalla í senn á hrikaleik og upp-
rót. „Náttúra landsins er ægifögur en af-
skaplega illa plönuð. Það kemur því alltaf eitt-
hvað óvænt upp ef maður notast við hana.“
Hilmar er eigi að síður ekki sannfærður um
að náttúruvakning sé í gangi í íslenskri tónlist.
„Það sem hefur gerst á undanförnum tuttugu
til þrjátíu árum er að fólk hefur í auknum mæli
fengið að upplifa tónlist frá öðrum menningar-
heimum og jafnvel akademíska endursköpun á
tónlist frá öðrum tímaskeiðum. Nútímamann-
eskjan hefur þar af leiðandi aðgang að ótrú-
lega mismunandi tegundum tónlistar og það
gefur auga leið að tónlist hefur þróast með
ólíkum hætti á ólíkum landsvæðum. Afrískri
og asískri tónlist fylgja líka ákveðnar myndir
af þeim landsvæðum og siðmenningu sem hún
sprettur úr. Vakningin er því sú að fólk er að
upplifa fjölbreytileikann en um leið að átta sig
betur á þeirri sérstöðu sem þeirra svæði hefur
í þessu samhengi.“
Tónlistarhefðin uppgötvuð
Hilmar segir að skýra megi velgengni
Bjarkar og Sigur Rósar á erlendri grundu að
hluta til með sérstöðu þessara listamanna og
uppruna. Málið sé þó flóknara. „Björk er líka
skilgetið afkvæmi Stefáns Edelstein og tónlist-
arskóla hans, þar sem tíu ára krakkar fengu
að spila á hljóðgervil og gera tilraunir með
tónsmíðar. Svipað má segja með Sigur Rós.
Það er ákveðin kemestría í gangi í þeirri
hljómsveit sem felst í persónuleikum meðlim-
anna en líka í því hvað þeir eru ofboðslega
opnir fyrir möguleikum sem engum öðrum
dettur í hug að skoða.“
Hilmar segir að þegar hann flutti utan til
Danmerkur 1994 hafi Íslendingar ekki átt
neina tónlistarhefð, a.m.k. ekki opinberlega.
Þegar hann sneri aftur sex árum síðar voru
Kári Bjarnason og félagar búnir að uppgötva
þúsundir nótnauppskrifta í íslensku handrit-
unum.
Rímnatónlist var á sama tíma að fá vind í
seglin, ekki síst fyrir atbeina Steindórs And-
ersen. Hún var löngum flutt á þröngum bað-
stofuloftum eða úti á engjum og segir Hilmar
raddhefðina fyrir vikið hafa tekið mið af um-
hverfinu. Af þessu eimi enn í dag. „Hljómburð-
urinn var nokkuð sérstakur. Menn sungu ekki
inn í rýmið líkt og í kirkjum og á öðrum stöð-
um sem ætlaðir voru til tónlistarflutnings þar
sem lítið var um endurvarp. Þarna mótar um-
hverfið flutninginn.“
Höfum varðveisluskyldu
Hilmar Örn Hilmarsson er ekki bara tónlist-
armaður, hann er líka allsherjargoði Íslands.
Hann segir grundvallarkennisetningu Ása-
trúarfélagsins löngum hafa verið að bera virð-
ingu fyrir hinum forna arfi og hefja hann til
vegs og virðingar á ný.
„Það sem snertir mann líka sem Íslending er
það að 98% af því sem við vitum um norræna
goðafræði er til komið vegna varðveislu á Ís-
landi, þannig að okkur er málið skylt. Við höf-
um ákveðna varðveislu-, rannsókna- og kynn-
ingarskyldu og ég vona að við berum gæfu til
að gegna því hlutverki áfram. Um þessar
mundir er að koma út fjöldinn allur af ægilega
vondum þýðingum á Eddukvæðum víðsvegar
um heiminn sem unnar eru af svokölluðum
sérfræðingum sem hafa þegar öllu er á botn-
inn hvolft ekki minnsta skilning á íslenskri
málfræði.“
Ásatrúarfélagið náði í sumar þeim áfanga
að telja eitt þúsund félaga. Hilmar segir fé-
lagatalið hafa tífaldast á fimmtán árum, þann-
ig að mikil vakning sé þar á ferðinni. „Ég veit
ekki hvernig ég á að útskýra þetta en því er
ekki að neita að kirkjunnar menn hafa með
ýmsum hætti vakið athygli á okkar starfi. Það
varð t.d. mikil fjölgun í Ásatrúarfélaginu í
kringum Kristnihátíðina árið 2000.“
Hilmar segir áhugann ekki síst vera meðal
eldra fólks en dæmi eru um að fólk á sjötugs-
aldri hafi gengið í félagið. Hann segir þetta
fólk yfirleitt gefa þá skýringu að það hafi allt-
af verið ásatrúar en aldrei stigið skrefið til
fulls. Mögulega hafi því alla tíð verið beint í
aðrar áttir.
Ásatrúarfélagið stefnir að því að taka hof í
notkun í Öskjuhlíðinni árið 2008 og bindur
Hilmar vonir við að félagið verði þá enn sýni-
legra. „Þetta verður fyrsta hofið í Norður-
Evrópu í meira en níu hundruð ár og ætti að
auðvelda alla starfsemi félagsins.“
Þriggja alda upphafning
Hilmar kveðst ekki greina aukna áherslu á
þjóðernis- eða ættjarðarhyggju innan Ása-
trúarfélagsins en merkilegt nokk sjái þess stað
víða erlendis. „Norræni menningararfurinn
hefur frá því á síðari hluta sautjándu aldar
víða verið uppspretta þjóðernishyggju. Fyrst í
Svíþjóð, þar sem Olaf Rudbeck skrifaði rit sem
átti að sanna að öll siðmenning heimsins,
þ.á m. Forn-Egypta og Grikkja, væri komin
þaðan. Síðan svöruðu Danir því og á nítjándu
öld eignuðu Norðmenn sér allar Íslendinga
sögurnar og Eddukvæðin. Íslendingar fengu
fyrst og fremst að fljóta með sem ritarar og
skrifstofublækur. Þessi upphafning hefur ver-
ið í gangi í þrjár aldir í gegnum forsöguna.
Maður finnur minnst fyrir þessu hérna á Ís-
landi en í öðrum löndum, þar sem ræturnar
eru ekki einu sinni til staðar, er fólk að velta
sér heilmikið upp úr þessu. Það er merkilegt.“
Spurður um allt annað kveðst Hilmar ekki
hafa gert sér grein fyrir því að tilvísun í sveita-
rómantík setji svip sinn á tísku og klæðaburð
Íslendinga nú um stundir. „Ég er orðinn svo
gamall að ég veiti þessum hlutum ekki svo
mikla athygli en þegar þú nefnir það sé ég
auðvitað að Hjalti litli er á gangi hér og þar
um bæinn í lopapeysunni sinni. Annars skiptir
þetta mig svo sem litlu máli, ég verð hvort sem
er alltaf flokkaður sem lopapeysulúði.“
Listin innblásin af landslaginu
Morgunblaðið/Ómar
Forn arfur Frá Sólstöðuhátíð Ásatrúarfélagsins. Hilmar Örn Hilmarsson allsherjargoði segir
grundvallarkennisetningu félagsins löngum hafa verið að bera virðingu fyrir hinum forna arfi
og hefja hann til vegs og virðingar á ný. Félagar eru 1.000 og náði félagið þeim áfanga í sumar.
Innblástur „Náttúra landsins er ægifögur
en afskaplega illa plönuð,“ segir Hilmar
Örn Hilmarsson, tónskáld og allsherjargoði.
» Vakningin er því sú að fólker að upplifa fjölbreytileik-
ann en um leið að átta sig betur
á þeirri sérstöðu sem þeirra
svæði hefur í þessu samhengi.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Æska mín er lituð af því að tónlist komi frá landinu og náttúrunni, segir Hilmar Örn Hilmarsson
12 SUNNUDAGUR 10. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
sviðleysi danskrar náttúru dró
þennan viðnámskraft úr Dönum.
Tungumálið og ættjörðin sem slík
samtvinnast svo alla sjálfstæðisbar-
áttuna. Tungumálið og menningin
voru vopnið sem Íslendingar notuðu
mest í þeirri baráttu enda beit það
vel á Dani. Þeirra hugmyndir um
þjóðerni og menningu voru í raun
nákvæmlega eins og okkar og þeir
litu á Íslendinga sem varðveislu-
menn þessarar mikilvægu menning-
ar og fornu sögu sem skrifuð var á
Íslandi af Íslendingum. Landið er
sem sagt alltaf til staðar en tungan
og menningin var það sem menn
lögðu mesta áherslu á.“
Nærist á baráttu, styrkir
andann og sameinar fólk
Guðmundur hefur sett fram þær
hugmyndir að á seinni hluta tutt-
ugustu aldarinnar hafi tungumálið á
vissan hátt byrjað að hopa sem
táknkerfi númer eitt. Hann segir
ýmsar ástæður fyrir því en meg-
inástæðan sé sú að þjóðerniskennd
nærist á baráttu. Hún styrkir and-
ann og sameinar fólk – við stöndum
saman gegn einhverjum sem ógnar
okkur.
„Hugmyndin um að tungan væri
á undanhaldi var áberandi í þessari
umræðu. Að við þyrftum að slá
skjaldborg um tungumálið. Í dag
held ég hins vegar að það sé erfitt
að sannfæra menn um að tungu-
málið eigi sérstaklega undir högg
að sækja, enda er íslensk tunga
jafn lifandi nú og hún hefur nokkru
sinni verið. Hér er einnig um al-
þjóðleg áhrif að ræða.
Ýmsar hugmyndir sjálfstæðisbar-
áttunnar eiga rætur að rekja til
hins þýska anga rómantísku þjóð-
ernisstefnunnar um samband
tungumáls og þjóðernis. Þessar
hugmyndir eru tvímælalaust á und-
anhaldi, m.a. vegna þess að þær
tengdust hugmyndafræði nasism-
ans.
Svo má líka nefna hinar miklu
þjóðfélagslegu breytingar sem orðið
hafa á undanförnum áratugum með
vaxandi innflutningi fólks frá öðrum
löndum. Þar er erfiðara nú en áður
að miða skilgreiningu „Íslendings-
ins“ við þá sem tala „rétt mál“, eða
telja sig afkomendur Gunnars og
Njáls. Þetta þýðir ekki að tungu-
málið skipti minna máli en áður,
eða að við eigum að láta okkur
standa á sama um þróun þess, held-
ur aðeins að pólitísk tilvísun tungu-
málsins hefur breyst.“
Þá kemur náttúran til skjalanna
og Guðmundur segir það ekkert
launungarmál að barist sé um hana.
„Það er barist á mörgum víg-
stöðvum og þetta er alþjóðleg bar-
átta. Náttúruvernd er í tísku og
mjög umrædd um allan heim en til-
finningin er sú að við séum að grafa
undan eigin lífi og framtíð með því
hvernig við höfum gengið á náttúr-
una. Þessi afstaða ýtir undir það
sem er að gerast hérna á Íslandi.“
Guðmundur segir að þetta séu
líka ákveðin velmegunareinkenni.
„Það sem er að gerast fyrir austan
er auðvitað ákveðin tegund efna-
hagslegrar þróunar sem sumum
finnst að tilheyri fortíðinni. Upp-
bygging stóriðju er ekkert sérstak-
lega aðlaðandi fyrir nútímamenn og
fáa dreymir neitt sérstaklega um að
fá verksmiðjur í bakgarðinn eða að
vinna í þeim. Þetta tengist því að
við höfum það orðið nokkuð gott og
finnst mörgum því lítil þörf á frek-
ari uppbyggingu stóriðju.“
Þetta villta og „sanna“
Guðmundur segir þetta einnig til
marks um að við höfum fjarlægst
náttúruna eða nálgast hana á nýjan
hátt. „Ég hef haldið því fram að það
sé erfitt að líta íslenska náttúru
rómantískum augum ef maður býr í
henni, blautur og kaldur í sagga-
fullum moldarkofa. Ég er ekki að
segja að það sé ómögulegt en menn
horfa öðruvísi á náttúruna ef þeir
búa í þéttbýli og fara gagngert út í
náttúruna til að njóta hennar. Ís-
lendingar eru því ef til vill farnir að
horfa á náttúru landsins með svip-
uðum augum og erlendir ferðamenn
gerðu á nítjándu öld, þ.e. þeir sjá í
henni hið villta og „sanna“ sem ögr-
ar okkur. Menn komu til Íslands til
að upplifa slíkt en þeir gerðu það í
þeirri vissu að þeir gætu snúið aft-
ur til síns heima, þannig að ógnin
var ekki sú sama og fyrir þá sem
áttu allt sitt undir íslenskri náttúru
og voru fastir í henni.“
Guðmundur segir mikilvægt að
gera sér grein fyrir því að virkj-
unarsinnar skáki líka í skjóli þjóð-
ernisstefnunnar. „Við megum ekki
gleyma því að virkjunarstefnan er
líka rómantísk í þeim skilningi að
hún er ekkert síður þjóðernis