Morgunblaðið - 08.10.2006, Side 22

22 SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
ónum varið til byggingar 28 reið-
halla“! Í upphafi fréttarinnar segir:
„...landbúnaðarráðherra hefur út-
hlutað 330 milljónum króna til að
byggja 28 reiðhús eða reiðhallir. Ráð-
herrann skýrir þessa ráðstöfum m.a.
með því, að hann hafi „trú á að þetta
eigi eftir að hafa gríðarleg áhrif til að
jafna aðstöðu hestamanna.“ Er
brýnna „að jafna aðstöðu hesta-
manna“ en að rétta hlut þeirra barna,
sem bíða þess að komast að á BUGL?
Ég spyr!“ skrifar Eggert, en yfir-
skrift greinar hans er „Að velja og
hafna“. Dæmi nú hver fyrir sig.
Ef sjónum er beint frá frammi-
stöðu ríkisins að uppalendunum, má
minna á, að eitt aðalsmerki norræna
velferðarkerfisins er einmitt viðleitni
þess til þess að samræma líf á vinnu-
markaði og innan fjölskyldunnar,
þótt útfærslan milli Norðurlandanna
innbyrðis sé ólík, eins og bent var á í
grein II fyrir viku. Foreldrar fá mis-
mikinn stuðning frá hinu opinbera til
þess að vera heima með börnum sín-
um, en í Finnlandi gefst foreldrum
ungra barna kostur á að vera heima
með þau fyrstu þrjú ár ævinnar. Rök-
in eru þau, að foreldrar ungra barna
eigi rétt á því að fá greiðslur til jafns
við það sem það kostar ríkið að standa
undir fyrsta flokks dagvistun.
Aukin ásókn hefur verið í langa
dagvistun barna hér á landi og segir
Baldur hvort tveggja „áhyggjuefni“,
það er lenging vistunar, sem og aukin
spurn eftir henni. „Ég hef verið tals-
maður dagvistunar og hef á grund-
velli þess sem ég hef kynnt mér, viljað
standa vörð um það nútímalega og
nútímaleg uppvaxtarskilyrði og að
menn sjái ekki einungis það nei-
kvæða, en nú finnst mér við hafa
gengið of langt og án ígrundunar,“
segir hann.
Einstaklingshyggjan
Einstaklingshyggja er hugtak sem
ber mikið á góma í umræðunni um hið
nútímalega, en hún er án efa rót þess
hversu mikið uppvaxtarskilyrði og
samskiptamynstur barna og uppal-
enda hafa gjörbreyst. „En séð í ljósi
sögunnar er hún ekki endilega rót alls
ills, því vaxandi einstaklingshyggja
hefur meðal annars haft í för með sér
aukna áherslu á lögvernduð réttindi
barna, og einstaklingsins almennt.
Önnur, og ef til vill neikvæðari hlið
þeirrar þróunar er veikari fjölskyldu-
bönd en áður, sem marka má af því að
fleiri börn en áður upplifa skilnað for-
eldra sinna og alast því ýmist upp hjá
einstæðu foreldri eða í stjúpfjöl-
skyldu. Það væri að æra óstöðugan að
telja upp allar þær rannsóknir sem
benda til þess að börn sem alast upp
við óstöðugar fjölskylduaðstæður eigi
alla jafna erfiðara með að fóta sig í
skóla og aðlagast umhverfi sínu en
börn sem alast upp við traustar að-
stæður,“ segir Baldur, en samkvæmt
rannsóknum er kjarnafjölskyldan
hugmynd sem aldrei hefur verið skil-
greind jafn algerlega á Norður-
löndum og víða annars staðar, sem
meðal annars birtist í því, að sambúð
án hjónabands er og hefur um alda-
raðir verið algengari í norrænni
menningu en flestum öðrum vestræn-
um þjóðfélögum.
Hann segir vissulega þýðingarmik-
ið að barnafólk taki þátt í samfélag-
inu, en að lífsgæðakapphlaupið sé
komið út í öfgar. „Fólk þarf að geta
notið þess að eiga börnin, það er ekki
nóg að þykja bara vænt um þau.
Margir hafa gert svo mikið af skuld-
bindingum, líka fjölskyldur með ung
börn, sem krefjast mikils af þeim og
eru þar af leiðandi ekki í nógu góðu
formi til þess að spjalla við börnin sín
og njóta þeirra í hversdagslífinu.“
Reynsluheimur gliðnar
Baldur tók þátt í norrænni saman-
burðarrannsókn á níunda áratugn-
um, þar sem leitast var við að svara
hvernig uppvaxtarskilyrðum barna
nútímans væri háttað. Rannsóknin
nefnist Barnæska og samfélagsum-
breytingar á Norðurlöndum, eða Bas-
un-rannsóknin, en í henni var mark-
miðið að afla vitneskju um aðbúnað
og hversdagslíf ungra barna og
barnafólks og er hún sú eina sinnar
tegundar, enn sem komið er. Hann
segir rannsóknir af þessu tagi mik-
ilvægar, því gengið hafi verið út frá
forsendum ungra barna og barna-
fólks við öflun upplýsinga. „Þetta er
mikilvægt vegna þeirra öru sam-
félagsbreytinga sem ríða yfir, og sem
gera að verkum að við, hinir full-
orðnu, þekkjum okkur ekki nema að
litlu leyti í reynsluheimi barna nú-
tímans. Ein afleiðing þessa er að í
fyrsta skipti í sögunni búa mörg börn
yfir meiri reynslu og þekkingu á ýms-
um sviðum en foreldrar þeirra og
kennarar,“ segir hann.
Baldur segir að komið hafi í ljós í
Basun-rannsókninni, að íslensku for-
eldrarnir hafi almennt gefið sig
minna að börnum sínum en hinir nor-
rænu foreldrarnir voru vanir að gera.
„Frumkvæðið að samskiptum for-
eldra og barna var hér mun oftar tek-
ið af börnunum sjálfum, á milli þess
sem þau voru ein að leik eða með öðr-
um börnum. Líklega var það af þess-
ari ástæðu sem íslensku foreldrarnir
áttu almennt mun erfiðara en hinir
foreldrarnir með að gera grein fyrir
daglegum athöfnum barna sinna. Ís-
lensku börnin voru því oftar en tíðk-
aðist annars staðar, annað hvort ein
eða úr augsýn foreldra sinna. Þegar
Basun-foreldrarnir voru beðnir um
að útskýra samskipti sín við börnin,
tilgreindu hérlendir foreldrar mun
sjaldnar meinta tillitssemi við börnin
sem ástæðu fyrir athöfnum sínum, og
á morgnana (áður en haldið var í dag-
vistun) gáfu þeir börnum sínum yf-
irleitt mun minni tíma til leikja eða
annarra eigin athafna. Í heildina virt-
ust því íslensku foreldrarnir almennt
minnst „barnamiðaðir“ af norrænu
foreldrunum í þessu úrtaki.“
Samræður og félagsþroski
Baldur bendir á, að svo virðist, sem
að hér á landi sé ekki fyrir hendi
samskonar hefð og á hinum Norður-
löndunum í samræðum við börn. „Þar
verður maður oft vitni að samtölum
fullorðinna við börn um alls kyns efni,
það er kannski verið að útskýra eitt-
hvað fyrir þeim eða spá í hlutina og ef
maður greinir samtölin, eru það alveg
eins foreldrarnir sem brydda upp á
umræðuefninu. Mér finnst samræður
hér oft ganga þannig fyrir sig, að
börnin eru að biðja um eitthvað, eða
þau hafa gert eitthvað af sér, eru með
læti og því verið að biðja þau um að
hætta, oft í ströngum tón. Þessi dýpri
samtöl um daginn og veginn virðast
ekki fara fram,“ segir hann.
Umræða og dæmi um aga- og
hömluleysi í samfélaginu eru viðvar-
andi, en Baldur segir að agaleysi hafi
líka verið í brennidepli fyrir einum og
hálfum áratug. „Þegar ég fór héðan
til Svíþjóðar upp úr 1990 var mikið
talað um agaleysi og þegar ég kom
aftur tíu árum síðar stóð sama um-
ræða enn yfir! Ég held að þetta sé
þjóðarmein og tel að foreldrar og þeir
sem sinna börnunum skipti sér ekki
nógu mikið af félagsþroska þeirra og
hugi ekki nógu mikið að því, að kenna
þeim virðingu og tillitssemi og tilfinn-
ingu fyrir öðrum. Á þetta virðist ekki
vera lögð nægilega mikil áhersla,
hvorki hjá foreldrum né skólum og að
mínu mati þyrfti að taka þessa um-
ræðu upp. Eitt af því sem líka þyrfti
að gerast hér á landi er að gerður yrði
einhvers konar verksamningur milli
foreldra og stofnana um hver á að
gera hvað, að foreldrar beri tiltekna
ábyrgð og að það sé samvinna milli
foreldra og kennara í uppeldinu og að
enginn geti vísað neinu frá sér eða
verið stikkfrí. Stundum er ákveðin
neikvæðni ríkjandi milli foreldra og
skóla eða leikskóla, til að mynda,
kannski eru foreldrarnir einfaldlega
oft of þreyttir vegna sinna skuldbind-
inga og vinnu svo þeir hafa takmark-
aða getu til að sinna þessum þætti.
En svo má líka segja, að það sé
stjórnmálamanna að skapa þannig
umhverfi að fólk þurfi ekki að leggja
svona mikið á sig til þess að draga
fram lífið,“ segir hann.
Hann bendir líka á, að okkur hætti
til að tala um hinar Norðurlandaþjóð-
irnar sem hópsálir, að þar sé allt svo
skipulagt í þaula og því ekkert rými
fyrir einstaklinginn og er þá gjarnan
vísað til þess hversu mikið sé um
hvers kyns lög og reglur sem lúta að
vinnumarkaðinum. „En við ættum að
líta okkur nær. Við erum kannski ein-
staklingshyggjufólk í lífsbjörginni og
að því leyti að hver er sjálfum sér
næstur úti í samfélaginu, þar sem til-
gangurinn virðist oft helga meðalið. Á
móti kemur að við erum megnustu
hópsálir í neyslu. Að mínu mati stend-
ur það okkur fyrir þrifum, hvað við
berum okkur mikið saman við náung-
ann þegar kemur að efnislegum gæð-
um. Norðurlandabúar og líklega
flestar aðrar þjóðir eru hins vegar
mun meiri einstaklingshyggjumenn í
neyslu. Þar lætur fólk sig varða í
miklu minna mæli hvernig neyslu-
venjur og lífsstíll náungans er, maður
getur þess vegna gengið alveg róleg-
ur í görmum eða kjólfötum. Það eru
engar skuldbindingar um að maður
þurfi að vera eins og allir hinir og eiga
jafnflottan bíl, helst aðeins flottari,“
segir hann.
Baldur segir áríðandi að draga upp
heildstæða og skipulega mynd af
helstu áhrifaþáttum á þroska barna,
með því að rannsaka mikilvægustu
atriðin sem tengjast nánasta um-
hverfi hversdagsins, það er innan fjöl-
skyldunnar, í skólanum, á leikskólan-
um og svo framvegis.
Stofnanir varðveita arfinn
„Einnig má benda á mikilvægi
tengsla heimilis og skóla fyrir þroska
og velferð barna og hvaða atriði vega
þar þyngst, til dæmis lýðræðisleg
samvinna og gagnkvæm virðing. Þá
má nefna rannsóknir á áhrifum
menntunar, starfs og vinnuaðstæðna
foreldra fyrir þroska barna. Sýnt hef-
ur verið fram á það, hvernig skólinn
og leikskólinn í nútíma samfélagi eru
helstu „tæki menningarinnar“ til
varðveislu og til að skerpa á menning-
arlegri sjálfsvitund og hvers kyns
áherslum sem taldar eru mikilvægar.
Það kann því að hljóma sem þver-
sögn, en í margbrotnu og breytilegu
nútímaþjóðfélagi virðist það ekki síst
vera í verkahring uppeldis- og
menntastofnana að standa vörð um
hið hefðbundna og um söguna.“
En svo vikið sé aftur að hinni nýút-
gefnu bók um norræna barnæsku,
segir Baldur að í allri pólitískri og fé-
lagslegri umræðu um börn, megi að-
greina tvenns konar skilgreiningar á
gildi barna, það er annars vegar barn-
ið sem framtíðarauð, sem gert er í öll-
um löndum að einhverju leyti. „Hitt
sjónarmiðið, sem er yfirleitt mun
fyrirferðarminna, felur í sér að líta á
að barnið og hið barnslega hafi gildi í
sjálfu sér. Í íslenskri orðræðu um
börn er áberandi hversu mikið við
horfum á barnið sem framtíðarauð og
þá á kostnað eigingildissjónarhorns-
ins. Við gerum þetta í mun meira
mæli en hin Norðurlöndin, sem birtist
meðal annars í því að vilja flýta barn-
æskunni svolítið, til dæmis með því að
færa grunnskólastigið neðar. Sams-
konar umræða hefur farið fram ann-
ars staðar á Norðurlöndum, en með
allt öðrum formerkjum. Í Danmörku
þykir fínt til að mynda í sumum stétt-
um að seinka skólagöngunni frekar
en hitt. Á sama tíma þykir mörgum
eftirsóknarvert hér á landi, að senda
börnin í fimm ára bekk í einkaskóla
og skólaskyldan hefur byrjað sex ára
um nokkurt skeið. Í Finnlandi er
skólaskylda frá sjö ára aldri en í Dan-
mörku og Svíþjóð er hún frá sex, sjö
ára aldri og foreldrar hafa sjálfir mik-
ið um það að segja, hvenær börnin
eru tilbúin að hefja skólagöngu. Einn-
ig þurfa íslensk börn að taka sam-
ræmd próf frá unga aldri hér á landi,
en ekki á hinum Norðurlöndunum.
Þessi gildissýn á börn, að sjá þau sem
framtíðarauð, birtist í ákveðinni óþol-
inmæði gagnvart hinu barnslega og
að njóta ekki til fulls þess kostulega
og heillandi í fari barnsins. Á hinn
bóginn er sú hugsun að leyfa barninu
að njóta sín sem lengst og vera barn á
meðan það er á barnsaldri og ekki að
fikta í þessari klukku bernskunnar.
Það birtist til dæmis í áherslu á leiki
og frekar afslappaðri afstöðu til náms
framan af,“ segir hann.
Sjúkt að styrkja fjölskylduna?
Á liðnum áratugum hafa orðið
breytingar á hugarfari fólks, sem
Baldur nefnir nútímavæðingu hug-
ans. Eitt afsprengi hennar er vöxtur
vísindanna um sálina, barnasálfræð-
innar þar á meðal. „En margar af nið-
urstöðum hennar, svo sem mikilvægi
fyrstu æviáranna fyrir framtíðarvel-
ferð einstaklingsins, eru orðnar algild
sannindi í augum nútímalegra for-
eldra og uppeldisstétta. Slíkum skiln-
ingi á eðli barnsins var almennt ekki
fyrir að fara í harðbýlu bændasam-
félagi, þar sem ætlast var til að börn
væru matnytjungar frá 6 – 7 ára aldri.
En sú samfélagsgerð á enn sterk ítök
í íslenskri menningu. Kannski er enn
ríkjandi það gamla bændasamfélags-
viðhorf, að eitthvað sé sjúkt við það að
styrkja fjölskyldulífið um of, til dæm-
is með opinberum styrkjum, því fjöl-
skyldan eigi að vera í einu og öllu
sjálfbær? Hvað sem því líður þurfum
við að fara að einbeita okkur að því
sem er að gerast í nútímafjölskyldum
svo fólk þurfi ekki að leggja jafn hart
að sér og raun ber vitni og glórulaus
neysla á ekki að vera nein frumbreyta
í lífi barnafólks,“ segir hann.
Djúpar áhyggjur
Fyrir tæpum mánuði síðan, sendu
110 sérfræðingar og háskólaborgar-
ar, þar á meðal prófessorar, hagfræð-
ingar, kennarar, uppeldisfræðingar
og aðrir sem sérþekkingu hafa á
börnum og barnæsku, breska dag-
blaðinu The Daily Telegraph opið
bréf um stöðu barnæskunnar í nútím-
anum. Lýstu þeir „djúpum áhyggj-
um“ af aukinni tíðni þunglyndis með-
al barna og hegðun þeirra og þroska.
Í því sagði meðal annars: „Við trúum
því, að ástæða þessa sé að miklu leyti
skortur á skilningi hjá stjórnmála-
mönnum og almenningi á þroskaferli
barna. Heilar barna eru í stöðugri
mótun og geta þar af leiðandi ekki að-
lagað sig – eins og heilar fullorðinna –
að sífellt hraðari breytingum á tækni
og menningu. Þau þurfa enn á því
sama að halda sem mannskepnan hef-
ur alltaf þurft, það er staðgóða nær-
ingu, ekki unnið ruslfæði, virkan leik,
ekki kyrrsetuafþreyingu fyrir framan
skjá, beina reynslu af veröldinni sem
þau byggja og regluleg samskipti við
þá fullorðnu sem mestu máli skipta í
lífi þeirra. Þau þurfa líka tíma. Í hröð-
um heimi ofursamkeppninnar í okkar
menningu er ætlast til þess að börn
Morgunblaðið/ÞÖK
Baldur Kristjánsson
» Þegar ég fór til Sví-
þjóðar upp úr 1990
var mikið talað um aga-
leysi og þegar ég kom
aftur tíu árum síðar stóð
umræðan enn yfir! Ég
held að þetta sé þjóð-
armein.
Morgunblaðið/Ásdís
Gjá Við þekkjum okkur ekki nema að litlu leyti í reynsluheimi barna nútímans.