Morgunblaðið - 08.10.2006, Qupperneq 24

24 SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Tilfinningaleg vanræksla barnavirðist hafa færst í vöxt ogmörg þeirra eru öryggislaus,
segir Hrefna Ólafsdóttir félagsráð-
gjafi og sérfræðingur í fjölskyldu-
meðferð. Hrefna er með meistara-
próf í klínískri félagsráðgjöf og
hefur starfað á barna- og unglinga-
geðdeild Landspítalans síðastliðin
20 ár. „Mín viðfangsefni hafa breyst
mjög mikið á þessum tíma. Hópur-
inn sem kemur hingað á barna- og
unglingageðdeildina hefur stækkað
gríðarlega og ég verð vör við tilfinn-
ingalega vanrækslu í sífellt meira
mæli. Hér áður fyrr komu ekki
nokkur einustu börn hingað inn, sem
langaði ekki til þess að lifa lengur. Í
dag kemur hópur barna sem langar
ekki til þess að vera til. Maður heyr-
ir meira að segja eitt og eitt sjö, átta
eða níu ára barn, segja að það langi
ekki að lifa, og þegar börnin eru
komin á unglingsaldur, virðist dep-
urð hreinlega vera eins og faraldur í
hinum vestræna heimi.“
Hrefna vinnur meðal annars með
börnum sem glíma við sjálfsvígs-
hugsanir og kveðst skynja mikinn
einmanaleika hjá mörgum þeirra,
ekki síst þeim sem tilheyra tveimur
fjölskyldum. „Nú fjölgar þeim for-
eldrum í sífellu sem fara með sam-
eiginlega forsjá og það breytir
myndinni talsvert. Kerfið er hins
vegar enn miðað við það að kjarna-
fjölskyldan sé við lýði. Foreldrarnir
virðast ekki alltaf átta sig á þeirri
hættu að börnin geti orðið einskonar
eyland í þessu fyrirkomulagi. Það er
til dæmis ekki nóg að eiga herbergi á
tveimur heimilum, þó að það sé
góðra gjalda vert. Aðalatriðið er að
barni upplifi að það tilheyri einhvers
staðar og sé í góðum tengslum, en
ekki bara með aðstöðu.“
Umgengni og þroski
Hún nefnir sem dæmi, að óskrif-
uðu reglurnar um það hvernig frá-
skildir foreldrar eigi að bera sig að
varðandi umgengni, verði oft til und-
ir leiðsögn lögfræðinga á skrifstof-
um hins opinbera, sem hafi ekki sér-
þekkingu á þroskaferli barna og
þörfum þeirra tengdum því. „Fag-
fólk á því sviði er ekki haft með í ráð-
um nema í undantekningatilvikum,
því er fyrirkomulagið oft hugsað út
frá fullorðnu einstaklingunum, ekki
börnunum sjálfum. Barn sem er inn-
an við þriggja ára gamalt þarf til
dæmis að hitta foreldra sína ört og
þó að það skiptist á að búa hjá báð-
um foreldrum, þarf það að hitta hitt
foreldrið inni á milli, miklu örar en
eldri börnin, sem hafa meiri hæfi-
leika til þess að muna. Foreldrar
ungra barna þurfa því að vera í tíð-
um samskiptum við hvort annað, til
þess að þetta sé möguleiki. Einnig
þurfa börnin að upplifa að foreldrar
komi hvort inn á annars heimili, ef
barnið býr á tveimur stöðum, en noti
ekki leikskólann eða þriðja aðila sem
millilið, sem gerist stundum. Þá
kemur annað foreldrið með barnið
og hitt foreldrið sækir það eftir átta
tíma eða meira, og hver ber þá
ábyrgð á barninu í millitíðinni, fyrst
annað foreldrið er búið að skila af
sér og hitt foreldrið á eftir að sækja
það? Ég tel að það sé miklu betra
fyrir barnið að það sé sótt og farið
með það á hitt heimilið, eða þá að
foreldrið sem er að taka við því sæki
það til hins foreldrisins. Svona smá-
atriði skipta mjög miklu máli og
koma í veg fyrir að barnið upplifi sig
sem eitthvert eyland sem tilheyrir
engum. Í rauninni er mjög einfalt að
gleðja börn og skapa hjá þeim ör-
yggistilfinningu og það felst ekki í
því í mínum huga að ausa þau efnis-
legum gæðum, heldur þarf maður að
hlusta á þau og njóta þess að vera
samvistum við þau. Flóknara er það
ekki,“ segir hún.
Vantar fræðslu um uppeldi
Spurn eftir sálfélagslegri þjón-
ustu vegna barna hefur færst mjög í
aukana undanfarin ár. Margra mán-
aða biðlistar þar sem slík þjónusta
er veitt börnum eru til vitnis um það
og er Hrefna spurð hvort hún telji að
vanlíðan barna fari vaxandi? „Sem
betur fer erum við að verða okkur
betur meðvitandi um líðan barna og í
framhaldi af því kemur krafan um að
eitthvað sé gert fyrir þau, svo það er
erfitt að átta sig á því hvort hópur-
inn sé að stækka, eða kröfurnar að
aukast. En samfélagsgerðin hefur
breyst mikið og fjarlægðin er orðin
mun meiri innan stórfjölskyldunnar,
svo ég held að við þurfum að fara að
veita mun meiri fræðslu um uppeldi
og þroskaferil barna. Ef maður
þekkir hann ekki, veit maður ekki
hvaða viðbrögð eru eðlileg hjá
barninu, svo dæmi sé tekið. Einnig
þarf að fræða fólk um það, hvernig á
að ala upp barn svo það verði sterk-
ur og sjálfstæður einstaklingur. Það
eru til mörg fyrirbyggjandi atriði í
Vanræksla og öryggisleysi
í meira mæli en áður
Morgunblaðið/ÞÖK
Hrefna Ólafsdóttir
dagsins í dag byrji sífellt yngri að
glíma við formlegt nám og prófkröf-
ur. Markaðsöflin neyða börn til þess
að klæða sig og hegða sér eins og full-
orðnir og miðlarnir sem eru í kring-
um þau geyma efni sem hefði þótt
óviðeigandi fyrir börn, fyrir ekki ýkja
löngu síðan. Samfélag okkar leggur
mikið á sig til þess að vernda börn
gegn líkamlegum skaða, en virðist
hafa misst sjónar á tilfinningalegum
og félagslegum þörfum,“ segir í fyrr-
greindu bréfi.
Baldur hélt erindi undir yfirskrift-
inni gildismat og velferð barna í
neyslusamfélagi nútímans á vegum
Siðfræðistofnunar Háskóla Íslands í
Skálholti um síðustu helgi og sagði
meðal annars að tíðarandinn ein-
kenndist af vissum kvíða fyrir hönd
komandi kynslóða. „Það birtist meðal
annars sem löngun til afturhvarfs og
þeirra bernskuskilyrða sem við nut-
um sjálf eða okkur skildist að þættu
góð, og sem okkur hættir jafnframt til
þess að líta á sem hina „náttúrulegu“
bernsku.
Græðgin
Þær breytingar sem eru helst í
brennidepli í umræðunni, eru annars
sífellt hraðari taktur í samfélaginu og
í mannlegum samskiptum, og að því
er virðist skefjalaus neyslu- og efn-
ishyggja, jafnvel græðgi. Og vel að
merkja eru þessir þættir nátengdir,
því okkur hefur verið innrætt að tími
sé peningar,“ segir hann.
Hraðinn er áhyggjuefni að því
leyti, segir Baldur, að hann er nær
alltaf til merkis um tímaleysi, bæði
upplifað og raunverulegt. Hraði skap-
ar streitu og streitutengda sjúkdóma,
bæði geðræna og líkamlega, og í sam-
skiptum fullorðinna og barna ræðst
tímaramminn svokallaði oft af tíma
hinna fullorðnu, en samkvæmt Bas-
un-rannsókninni er einmitt knappur
tími einn algengasti spennuvaldurinn
í samskiptum foreldra og barna. Líf-
klukka barnsins tifar í öðrum takti en
klukka samfélagsins og uppeldi
krefst tíma, hvers lengd ætti frekar
að ráðast af tímaskilningi barnsins,
en hinna fullorðnu,“ segir hann.
Oft er talað um magn og gæði þeg-
ar kemur að samveru barna og full-
orðinna og bendir Baldur á, að lág-
markssamskipti séu lífsnauðsyn og
að barnið eigi að hafa eitthvað um það
að segja hvert lágmarkið sé. Hann
varpar fram þeirri spurningu hvers
vegna neysluhyggja samtímans sé
okkur áhyggjuefni? „Börn læra það
sem fyrir þeim er haft og skilaboð
hennar til barna eru þau, að efnisleg
gæði séu lykillinn að hamingju, meira
og stærra sé alltaf betra en minna, að
hægt sé að setja verðmiða á allt og að
allt geti gengið kaupum og sölum, líka
tíminn og mannleg samskipti. Hjá
foreldrum sem spenna neyslubogann
hátt, er neysluhyggjan streituvaldur
þar sem þeir verða að selja tímann
sinn á markaðinum (vinnumarkaðin-
um) en tapa í staðinn sveigjanleika og
tíma með börnunum sínum. Að þessu
leyti ætti neysluhyggjan að vera
meira áhyggjuefni en virðist vera,“
segir hann.
Það þarf ekki auðugt ímyndunarafl
til þess að gera sér í hugarlund, að
veruleiki af þessu tagi blasi við mörgu
ungu fólki í foreldrahlutverkinu, ekki
síst í fyrirtækjum sem greiða hvað
hæstu launin, hraðinn og samkeppnin
er hvað mest og vinnutíminn lengst-
ur.
Virðingarleysi verður til
Baldur bendir líka á, að neysla
barna og unglinga gangi of mikið út á
óhollustu, svo sem gosdrykkjaþamb
og fleira, og að neysluhyggjan „dragi
úr sjálfsagðri virðingu barna fyrir
náttúrunni og að hún ógni viðkvæmu
lífríki víða um heim, jafnvel á hnatt-
ræna vísu“. Og hann heldur áfram:
„Við erum langt á eftir öðrum þjóðum
í því að vera okkur meðvitandi um
þessa hluti og jafnvel hægt að segja
að hér á landi virðist það vera tabú, að
tengja saman neyslu og umhverfis-
vernd,“ segir hann.
Fyrir nokkru var umfjöllun um það
hér í Morgunblaðinu að börn allt nið-
ur í níu ára gömul gætu sótt um og
fengið svokölluð hraðbankakort, en
með þeim geta þau annað hvort tekið
út peninga í hraðbanka, ef innstæða
er fyrir hendi, eða hjá gjaldkerum, og
almenn debetkort standa börnum 11
ára og eldri til boða hjá að minnsta
kosti einum banka hér á landi. Einnig
er nokkuð um það, að börn í yngstu
bekkjum grunnskólanna séu með far-
síma í skólatöskunni.
Baldur segir að markaðurinn hafi
uppgötvað „barnið“ og að sífellt
meira fé sé varið til auglýsinga sem
beint er að þeim. „Sérfræðikunnáttu
er beitt í vaxandi mæli til þess að
auka áhrifamátt þeirra og er þessi
ásælni í börn sem neytendur mörgum
áhyggjuefni, bæði lærðum sem leik-
um,“ segir hann.
„Ég myndi segja að þessi þróun
væri atlaga að barnæskunni og að
hún ýti undir óheilbrigðan lífsstíl og
brenglað verðmætamat. Þar að auki
er hún inngrip í foreldrahlutverkið og
streituvaldur í fjölskyldunni.“
En foreldrarnir eru lykilpersónur í
því að innræta börnum sínum auglýs-
ingalæsi, þótt efasemdir hljóti að
vakna um hvort margir þeirra séu
sjálfir nógu góðar fyrirmyndir í sín-
um neysluvenjum.
„Hafa þeir tíma og orku vegna
vinnu til þess að tala af heilum hug við
börnin sín um þessi mál? Hversu mik-
inn tíma gefa þeir sér til samvista
með börnunum og hversu vanir eru
þeir yfirleitt að skýra heiminn út fyrir
börnum sínum, þar með talið eðli og
trúverðugleika auglýsinga?“
Einnig má spyrja hvers vegna
sumir foreldrar sjái ekkert athuga-
vert við það að fara í bíó með mjög
ung börn á myndir sem bannaðar eru
innan 12 ára? Eða skilji börn á leik-
skólaaldri eftir ein með síma á barna-
sýningum í kvikmyndahúsum um
helgar? Það hefur greinarhöfundur
séð með eigin augum.
Streita barna og unglinga
Vert er að minna á könnun sem
umboðsmaður barna lagði fyrir 18
bekki í jafnmörgum grunnskólum
fyrir þremur árum en þar nefndu
65% svarenda, 10, 11 og 12 ára, að
börn og unglingar lifðu streitufullu
lífi. Þegar spurt var hvað það væri
sem ylli streitunni nefndu mörg
barnanna lífsgæðakapphlaupið og fé-
lagslegan þrýsting frá öðrum nem-
endum og tísku sem streituvalda, eða
rúmlega helmingur. Einnig voru þeir
spurðir hvaða þætti þeir teldu valda
streitu hjá foreldrum þeirra og voru
fimm atriði oftast nefnd, það er fjár-
mál, óvissa og óöryggi, vinnan,
áhyggjur af eigin börnum, þreyta og
tímaskortur, en 36% barnanna
nefndu þreytu og tímaskort sem
streituvalda hjá foreldrum. Í skýrslu
umboðsmanns sagði um þetta atriði:
„Það er áhyggjuefni ef unglingar fá
sektarkennd yfir því að foreldrar hafi
ekki tíma eða orku til þess að sinna
börnum sínum sem skyldi. Hér er að-
eins um vísbendingar að ræða, en ef
að líkum lætur er hér um samfélags-
legt vandamál að ræða sem þarf að
rannsaka betur.“
Sigrún Júlíusdóttir prófessor ritaði
í formála að uppeldisbókinni Hversu
mikið er nóg?, eftir Jean Illsley
Clarke, fyrir tveimur árum um gjör-
breytt uppvaxtarskilyrði í nútíman-
um og áður óþekktan veruleika.
„Foreldrum hefur þetta fært óend-
anlega miklu flóknara uppeldisverk-
efni og nýja ábyrgð. Bæði lífshættir
og fjölskyldutengsl hafa umturnast
með nýjum siðum og breyttum
lífsgildum … Aukin streita og tíma-
leysi samhliða vaxandi innri og ytri
kröfum hafa gert marga foreldra ráð-
þrota. Það auðveldar ekki málin að
fyrirmyndir, ráð og siðagildi úr eigin
uppvexti koma að litlu gagni. Þau
eiga stundum alls ekki við lengur, eða
hafa ekki komist til skila. Foreldrar
eiga oft ekki eins beinan aðgang að
hvort öðru til samráðs, halds og
trausts og æskilegt er. Hvort um sig
er upptekið í eigin viðfangsefnum,
þau búa ekki á sama stað eða eru frá-
skilin.
Vanlíðan af því að standa sig ekki
sem uppalandi og áhyggjur af velferð
barnanna er líklega sameiginleg
þraut allra nútíma foreldra. Þótt
sektarkennd eða of mikið dálæti leiði
foreldra stundum útí undanlátssemi
eða ofdekur, þá á hvert einasta venju-
legt foreldri þá ósk heitasta að barn
þess verði hamingjusamur og nýtur
samfélagsþegn.“
Í opna bréfinu til The Daily Tele-
graph segir að síðustu, að aðstæðurn-
ar sem þar er lýst séu flókið fé-
lagslegt og menningarlegt viðfangs-
efni, þar sem einfaldar lausnir eru
ekki fyrir hendi. „En skynsamlegt
fyrsta skref væri að hvetja foreldra
og þá sem móta stefnuna í samfélag-
inu til þess að ræða hvaða leiðir séu
færar til þess að auka velferð barna.
Þess vegna er stungið upp á því sem
forgangsverkefni að í opinberri um-
ræðu og stefnumörkun á 21. öld sé
barnauppeldi þungamiðjan.“
Því geta væntanlega allir sem
staldra við og velta fyrir sér á hvaða
leið við erum, verið hjartanlega sam-
mála.
» Börn læra það sem
fyrir þeim er haft og
skilaboð neysluhyggj-
unnar eru þau, að efn-
isleg gæði séu lykillinn
að hamingju og meira
og stærra sé alltaf betra
en minna.
Dekur Sektarkennd eða of mikið dálæti leiðir stundum til undanlátssemi.
Morgunblaðið/Golli