Morgunblaðið - 17.02.2007, Síða 39

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 39
óttalega: Ef foreldrarnir skilja hvað
verður þá um okkur? Og hið al-
versta: Verð ég líka svona þegar ég
verð stór?
Í hugmyndafræði Beaardslee er
lögð mikil áhersla á að styðja for-
eldrana svo þeir geti sjálfir útskýrt
og rætt við barnið um sjúkdóminn
og áhrif hans á daglegt líf og líðan
fjölskyldunnar. Einnig þarf að
styðja foreldrana til að þeir ráði við
ábyrgðina og geti svarað spurning-
um barnsins – það fái útskýringar á
reynslu sinni. Þetta getur létt af
barni fargi og fengið það til að líta á
samræðurnar sem upphaf að já-
kvæðu ferli sem svo getur haldið
áfram innan fjölskyldunnar og
styrkt hana.
Þekking stuðningsaðila í
hugmyndafræðinni er nauðsyn
Að sögn Sigurðar er mikilvægt að
þeir sem stuðninginn annast séu vel
menntaðir í hugmyndafræði
Beardslees því hægt er að valda
skaða ef t.d. foreldri eða annar fjöl-
skyldumeðlimur eru gerð sek eða
ásökuð, ef eigin framganga foreldra
eða fjölskyldumeðlima er ekki virt,
ef ekki er hugað að líðan og heilsu
foreldris eða opnað á vandamál án
lausna eða leiða. Stuðningsaðili má
ekki huga að eigin áhrifum á gæði
stuðningsins. Stuðningsaðilar þurfa
því að þekkja vel til þunglyndis og
áhrifum þess á fjölskyldu, einkum
börn. Þekkja þarf skil á helstu
áhættuþáttum og einnig verndandi
þáttum, sem og algengustu hugs-
anaskekkjum í þunglyndi – hinum
ýmsu birtingarformum vanlíðunar.
Vel þarf að þekkja til þorskaferils
hjá börnum og þroskaviðfangsefn-
um, einnig fræðsluefni fyrir foreldra
og til stuðningskerfis og hvaða leiðir
má fara.
Á fundinum í BUGL kom fram að
út er kominn bæklingur fyrir for-
eldra með geðræn vandamál:
Hvernig hjálpa ég barninu mínu?
eftir Tytti Solantaus.
Sigurður Rafn gat þess að bæk-
lingurinn væri vandmeðfarinn.
Hann kvað hættu á að efnið gæti
misskilist og lesturinn gæti aukið á
sektarkennd og skömm hjá veika
foreldrinu og jafnvel leyst úr læðingi
ásakanir í nærumhverfi hins veika.
Bæklingurinn er því ætlaður sem
innlegg í stuðningi sem verið er að
veita foreldrum.
Á fundinum í BUGL var lögð rík
áhersla á að stuðningur í anda
Beardslee væri ekki meðferð sem
slík heldur ætlaður til þess að auð-
velda samskipti og umræður innan
fjölskyldu þunglynds foreldris til að
fyrirbyggja að of mikil ábyrgð legð-
ist á börn og þau fái skýringar á
veikindum og afleiðingum þeirra.
Veika foreldrið hittir eftir sem áður
meðferðaraðila þann sem sinnt hef-
ur því í veikindum þess.
Stuðningsaðilar munu eiga kost á
handleiðslu en handleiðsla er orðin
nám í endurmenntun Háskóla Ís-
lands og ætlunin er að þegar þekk-
ing hefur aukist á hugmyndafræði
Beardslee muni hún síðar verða
kennd á námskeiðum endurmennt-
unar, nú fer fræðslan hins vegar
fram innan LSH.
Eitt höfuðatriðið í stuðningi í anda
Beardslee er að kynna fyrir fjöl-
skyldunni hvað hann felur í sér. Gert
er ráð fyrir að þeir sem njóta stuðn-
ingsins fái hann eftir innlögn eða
samkvæmt tilvísun geðlæknis sem
telur að hann eigi við í viðkomandi
tilviki. Stuðningurinn er ekki notað-
ur meðan foreldrið er bráðveikt og
stuðningsaðilar ræða við báða for-
eldra (eða þá sem fjölskyldan til-
nefnir) og útskýra stuðninginn laus-
lega.
Í samræðunum er reynt að
mynda traust og ganga í takt, rætt
er um veikindin og líðan, sýn og
sjónarmið veika foreldrisins. Sem og
áhrif sjúkdómsins á fjölskyldulífið.
Síðan flyst áherslan á reynslu mak-
ans af áhrifum sjúkdómsins, á dag-
legt líf og börnin. Fræðsla er svo lát-
in fléttast jákvætt og eðlilega inn í
þetta ferli. Í samræðum við börnin
er lagt mat á verndandi þætti,
áhættuþætti og hættumerki.
Á fundinum í BUGL kom fram að
ef vitnaðist á þessum vettvangi að
barnið væri í hættu vegna ofbeldis,
fíkniefnaneyslu eða af öðrum orsök-
um væri gert aðvart.
Mjög mikilvægt er að virða varnir
barna, ella er hætt við að þau „skelli
í lás“ og ekki fáist meiri upplýsingar
um líðan þeirra á heimilinu.
Iðulega sitja börn þunglyndra
inni með mikinn ótta, þau óttast að
heimilið sundrist eða veika foreldrið
fremji sjálfsvíg, fram kom í máli Sig-
urðar að slíkur ótti sé oft vanmetinn
og við honum þurfi að bregðast.
Spurt var hvort þessi hugmynda-
fræði gæti hentað þegar um annars-
konar sjúkdóma væri að ræða en
geðraskanir. Svarið var að þegar
væri farið að horfa til þessa í sam-
bandi við krabbamein og síðar ef til
vill til áhrifa annarra sjúkdóma á
fjölskyldur. Einnig var spurt hvort
áhrif veikra barna á fjölskyldulífið
mætti meðhöndla með stuðningi í
anda Beardslee og var svarið ját-
andi. En í upphafi verður stuðning-
urinn einskorðaður við áhrif þung-
lyndis hjá foreldrum á aðstæður
barna og reynt með þessu forvarna-
starfi að minnka þá áhættu sem þau
börn búa við.
ólkið til að
ldulífið og
r þarfir
beina at-
og vernd-
æðum leið-
skal í hóf
frá hendi
hins vegar
örnin – ef
rgefa ekki
eldur við-
m eftir að
na lýkur.
i og sam-
ru þýðing-
lað um 7
duna ým-
saman og
og sér, séu
hvert um
svo sam-
a samein-
tuðningn-
nist hann
virðingar,
bjargráð.
geti sjálfir
f geðrænu
og leiðrétt
rir hendi.
örn beri
yggjulítið
miðað að
rnanna sé
aman geta
stuðning
a komið í
sins ef það
æður fjöl-
ru haldnir
t að börn
a og vilja
era í því.
ngar, svo
gt að gera
? Hvers
og svo hið
yggir brú
Morgunblaðið/ÞÖK
ardlee saman komnir á fundi í húsakynnum Barna- og unglingageðdeildar LSH.
afn A.
Öll þróuð ríki heims eigaþað sameiginlegt umþessar mundir að glímavið vandamál vegna
öldrunar. Kynslóðin, sem fæddist
á árunum 1949–57, var mun
stærri en áður voru dæmi um en
undanfarna áratugi hafa árgang-
ar farið minnkandi. Þó að mikill
munur sé á einstökum ríkjum,
hefur víðast verið komið á kerf-
um sem innifela ellilífeyri eða eft-
irlaun, þannig að unnið er með
aldursskilgreindan mælikvarða á
því hvenær fólk á að yfirgefa
vinnumarkaðinn eða muni hverfa
af honum. Víðast hvar eru aldurs-
mörkin dregin frá 60–65 aldri.
Öldrun í neikvæðu samhengi
Sú staðreynd að gífurlega stór-
ir árgangar eru nú að yfirgefa
vinnumarkaðinn og að fjöldinn
fer vaxandi, hefur skapað um-
ræðu um afleiðing-
arnar. Það er athygl-
isvert að umræðan
um þessar kring-
umstæður á það sam-
eiginlegt að í lang-
flestum tilvikum er
gengið út frá því að
öldrun sé neikvætt
fyrirbrigði. Að vísu er
lengingu manns-
ævinnar iðulega stillt
upp sem mikilvægu
markmiði í stefnumót-
un heilbrigðismála –
og þá er þróunin í þá
átt gjarnan nefnd sem mæli-
kvarði á árangurinn á þessu sviði.
Hins vegar er jafnvíst að öldrun
er samsömuð neikvæðri manns-
ímynd.
Starblínt á unga neytendur
Nánast undartekningarlaust er
hærri aldur tengdur við minnk-
andi getu, bæði líkamlega og and-
lega. Fyrirmyndin virðist alls
staðar vera ungur aldur. Þetta
viðmið er afar sýnilegt innan aug-
lýsingaheimsins. Þótt það sé óvé-
fengjanleg staðreynd að neyslu-
sterkasti hópurinn er fólk yfir
fimmtugt og að neyslugetan vaxi
fram undir eftirlaun, beinist meg-
inþorri allra auglýsinga að ungum
neytendum og raunar helst þeim
neytendum sem samanlagt hafa
minnst fjárráð. Að vísu eru teikn
á lofti um vissa breytingu í þess-
um efnum, en í megindráttum
hefur tilhneiging auglýsenda þó
ekki breyst hvað varðar að ein-
blína á hinn unga neytenda.
Þversagnir á vinnumarkaði
Auglýsingaheimurinn stendur
ekki einn í þessum efnum. Þegar
litið er til þeirrar ímyndar sem
tengist æskilegu vinnuafli end-
urtekur sagan sig. Eftirsókn-
arverða samstarfkonan eða karl-
inn er ekki eldri en þrítug. Að
vísu er iðulega sóst eftir starfs-
fólki með allt að 20 ára starfs-
reynslu, en þó er meiri áhersla
lögð á ungan aldur. Þversögnin
er jafnóraunhæf og hvað auglýs-
ingaheiminn varðar.
Reynslan sýnir að starfsfólk yf-
ir fimmtugu er sýnu stöðugra í
starfi en þeir sem yngri eru.
Þetta á bæði við færri fjar-
verudaga og meiri stöðugleika,
þar sem eldri hópurinn hefur síð-
ur tilhneigingu til að hlaupa eftir
nýjum atvinnutilboðum og er oft
tryggari en yngra starfsfólk.
Færri fjarvistardagar eiga ekki
síst rætur sínar að rekja til þess
að fólk yfir fimmtugu er almennt
ekki með ungabörn á framfæri.
Þess vegna hefur þetta fólk ekki í
sama mæli þörf fyrir fjar-
verudaga til að sinna sjúkum
börnum. Það verður sjálft sjaldn-
ar veikt – meðal annars vegna
þess að nútímabörn smitast oftar
af faraldssjúkdómum en áður var
vegna breyttra uppeldishátta,
ekki síst vegna þess að þau dvelj-
ast flesta tíma dagsins innandyra
þar sem smitdreifing á sér góð
skilyrði.
Vísdómur reynslunnar
Staðreyndin er því sú að fólk
yfir fimmtugu hefur bæði betri
kaupgetu og er á margan hátt
öruggara starfsfólk en hinir
yngri. Ef raunhæfni væri að öllu
jöfnu grundvöllur félagslegra og
menningarlegra væntinga, væri
fordómum frekar beint gegn
yngra fólki en eldra fólki. Ekkert
gott væri um slíkt ástand að
segja, en eins og bent hefur verið
á er reyndin önnur.
Veruleikinn sem við skynjum á
okkar tímum er sá að aldur sé
ekki jákvæður eiginleiki, heldur
takmörkun og neikvæður eign-
leiki – og þá þeim mun neikvæð-
ari eftir því sem árin eru fleiri.
En svona hefur þetta ekki alltaf
verið. Allt frá tímum Grikkja til
byrjunar síðustu ald-
ar (með vissum und-
artekningum) var lit-
ið á aldur sem
jákvæðan þátt
mannlífsins. Gjarnan
var litið á ungt fólk
sem grunnhyggið,
sveimhuga og óá-
byrgt. Aldur var tal-
inn óumbreytanleg
forsenda vísi og vís-
dóms. Og hvað er
vísdómur? Auðveld-
asta og augljósasta
svarið er: lífsreynsla.
Lífsreynsla felur í sér marg-
þætta reynslu af því að leysa mis-
munandi vandamál. Lífsreynsla
inniber þó einnig annað, nefnilega
tímaskyn. Í augum ungs fólks er
eitt ár nánast eilífð. Með lengri
aldri og auknum þroska öðlast
einstaklingurinn dýpra tímaskyn,
sem tekur til þess að flest verk-
efni krefjast víðtækrar reynslu,
að skemmsta leiðin milli tveggja
punkta er ekki nauðsynlega bein
lína, að vandamál sem ekki er
hægt að leysa í dag er sennilega
hægt að leysa á morgun og síðast
en ekki síst að við erum hvert um
sig hluti af heild sem nær út fyrir
einstaklingsbundnar takmarkanir.
En er þetta rétt?
Yfirvegaðri ákvarðanataka
Þegar færð eru líffræðileg rök
fyrir öldrunarfordómum er gjarn-
an vísað til þeirra líkamlegu
breytinga sem í vaxandi mæli
eiga sér stað frá 40 aldri. Til
dæmis minkar vöðvaafl, en þar
sem fæst störf í nútímasamfélagi
krefjast vöðvaafls er þetta ekki
ýkja raunhæfur mælikvarði.
Raunhæfara er þá að vísa í þá
„rýrnun heilans sem á sér stað
fram eftir aldri. Þetta ferli er
óvéfengjanlega fyrir hendi upp úr
30 ára aldri. En nýrri tíma rann-
sóknir hafa sýnt að þessi stað-
reynd ein sér er ekki réttvísandi.
Það er að vísu satt og rétt að
heilinn verður nokkru hægari
með aldrinum en að öllu öðru
leyti er þetta viðmið málum
blandið. Til dæmis er engin
ástæða til að vænta minnisrýrn-
unar fyrr en seint á manns-
ævinni. Hversu seint er enn opin
spurning. Líklegast er að heilsu-
far og almenn lífsskilyrði hafi hér
talsverð áhrif. Nýjustu rann-
sóknir benda til þess að vart beri
að vænta heilabreytinga sem leiði
til minnisrýrnunar fyrr en upp úr
70 ára aldri. Sennilegt er að þessi
mörk muni halda áfram að færast
ofar þar sem hinir sjötugu í fram-
tíðinni verða að öllu jöfnu við
betri heilsu en áður hefur tíðkast.
Og þó að heilinn verði hægari
er ekki öll sagan sögð. Upplýs-
ingamat og ákvörðunartaka hins
eldri heila einkennist af minni
áhrifum frá tilfinningarkerfum
heilans. Ótti og angist gegna ein-
faldlega minna hlutverki við
ákvarðanir og meðhöndlun upp-
lýsinga hins eldri heila. Þessar
breytingar ýta undir margþættari
og raunhæfari ákvörðunartöku.
Ef við bætum við hlutverki og
þýðingu lífsreynslu, er ljóst að
hinn eldri heili hefur ákveðna
óvéfengjanlega kosti hvað varðar
meðhöndlun og notkun þekkingar
– kosti umfram hinn yngri heila.
Eldri heilar fljótari að
greina notagildi
Er eldri heilinn þá ekki hæg-
virkari þegar að því kemur að
læra nýja hluti? Það er að hluta
til rétt. Fyrst og fremst þó vegna
þess að aldurstengdur þroski
heilans felur í sér aukna áherslu
á meiningu og samhengi. Hinn
ungi heili á sérstaklega auðvelt
með að tileinka sér meira eða
minna merkingarlausar stað-
reyndir, en þarf langan tíma til
að finna notagildi slíkrar vitn-
eskju. Eldri heilinn þarf lengri
tíma til að tileinka sér nýja vitn-
eskju en er mun fljótari að sjá
notagildi hennar. Þetta ber ekki
að líta á sem rök fyrir þeirri nið-
urstöðu að eldri heilinn sé al-
mennt betri en sá ungi. Á hinn
bóginn sýnir þessi nýja þekking
fram á að við höfum mismunandi
kosti og eiginleika upp á að bjóða
á mismunandi aldursskeiðum –
kosti sem afar áhugavert er að
samnýta! Ef niðurstaðan er þessi,
vaknar spurningin: „Hvernig í
ósköpunum hefur sú skoðun náð
að festa rætur í þekkingarsam-
félagi nútímans að eldra fólk hafi
upp á minna að bjóða en yngra
fólk?“
Svarið er að þetta viðhorf á
rætur sínar að rekja til iðn-
aðarsamfélagsins sem í vaxandi
mæli heyrir fortíðinni til. Iðn-
aðarsamfélagið skilgreindi vinnu-
afl mestmegnis sem vöðvaafl og
sé litið þannig á málin leikur eng-
inn vafi á að aukinn aldur kallar
fram neikvætt gildismat og nei-
kvæð viðbrögð. Af þeim sökum
eru þau kerfi sem fela í sér
möguleikann á því að eldra fólk
geti yfirgefið vinnumarkaðinn
með hjálp ellilífeyris og eftirlauna
enn skilgreind á forsendum
hnignunar og rýrnunar – for-
sendum sem litlu máli skipta í
dag!
Uppgjörið við aldursfordóma
Þekkingarstörf nútímans krefj-
ast fjölbreytilegra eiginleika og
forsendna, sem best er hægt að
mæta á vinnustöðum sem ein-
kennast af aldurslegri breidd –
með öllum þeim kostum sem ald-
ursdreifing hefur upp á að bjóða.
Þótt iðnaðarsamfélagið sé hrað-
fara á leiðinni í gröfina, leikur
enginn vafi á að við hugsum enn
um félagslegan veruleika á for-
sendum fortíðarinnar. Uppgjörið
við aldursfordóma er einn lið-
urinn í baráttunni fyrir fé-
lagskerfi, menningu og atvinnu-
markaði sem svarar kalli
nútímans, ekki fortíðarinnar.
Öldrun – vandi
eða vannýtt auðlind?
Eftir Einar B. Baldursson »Uppgjörið við ald-ursfordóma er einn
liðurinn í baráttunni
fyrir félagskerfi, menn-
ingu og atvinnumarkaði
sem svarar kalli nú-
tímans, ekki fortíð-
arinnar.
Einar B. Baldursson
Höfundur er dósent í vinnusálfræði
við Álaborgarháskóla og verður
meðal fyrirlesara á ráðstefnunni
„Er öldrun úrelt í nútímasamfé-
lagi?“ sem haldin verður í Háskól-
anum í Reykjavík 22. og 23. febrúar
nk. á vegum Reykjavíkurborgar,
Háskólans í Reykjavík og
Álaborgarháskóla.