Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2008, Síða 3

Náttúrufræðingurinn - 2008, Síða 3
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags SJÁLFBÆR ÞRÓUN - TIL HVERS OG FYRIR HVERJA? Hver er staða sjálfbærrar þróunar á íslandi? Hvaða árangur hefur náðst? Hvert stefnir? Slíkar spumingar leita æ meira á hugann eftir því sem árin líða. Hugmyndafræði sjálfbærrar þró- unar, sem var nánast fullsköpuð árið 1985 þegar Brundtland-skýrslan kom út, ætti fyrir löngu að vera búin að slíta bamsskónum. Hugmyndafræðin var útfærð nánar á heimsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna árið 1992, m.a. í Ríó-yfirlýsingunni og í framkvæmda- áætluninni Dagskrá 21. Þar með höfðu þjóðir heims fengið skýrar grunnreglur og viðmið í hendumar til að móta og innleiða sjálfbæra þróun. Það ferli hefur hinsvegar víða dregist og efndir orðið mun minni en vonir stóðu til. Ein helsta rót þessa vanda - ekki síst hérlendis - er að umræðan um sjálf- bæra þróun lenti snemma á ákveðnum villigötum þar sem miklar einfaldanir á hugmyndafræðinni stýrðu hugsun og athöfnum. Framanaf var þannig algengast að líta á sjálfbæra þróun fyrst og fremst sem sjálfbæra nýtingu, sem oftast var þá skilin sem hámarksnotk- un endumýjanlegra auðlinda. Sjálfbær nýting er vissulega mikilvægur þáttur í sjálfbærri þróun, því afleiðingar rán- yrkju ættu að vera hverjum manni Ijósar. Gallinn er hinsvegar sá að þetta er mikil ofureinföldun á hugmynda- fræðinni. Hámarks-auðlindanýting er heldur ekki megintakmark sjálfbærrar þróunar. Með því að einblína á nýting- arþáttinn skapast líka hætta á því að efnahagsleg rök verði ráðandi í umræðunni. Þeir sem taka þennan pól í hæðina em e.t.v. tilbúmr að taka umhverfismálin til skoðunar upp að ákveðnu marki en líta þá oftast á þau sem ytri, takmarkandi þátt sem „taka þurfi tillit til" við auðlindanýtingu, en ekki sem grunnforsendu hennar. Önnur algeng ofureinföldun felst í því að setja jafnaðarmerki á milli sjálf- bærrar þróunar og umhverfismála. Umhverfis- og náttúruvernd er lykil- atriði í sjálfbærri þróun en hún er hinsvegar ekki umhverfisstefna í hefðbundnum skilningi heldur umhverfis- og þróunarstefna, þ.e. stefna sem leitast við að samþætta þessa tvo ólíku og jafnvel stundum talsvert stríðandi málaflokka. Ef ein- blínt er á umhverfisþáttinn er ekki einungis hætt við að þróunarþátt- urinn gleymist, heldur skapast til- hneiging til að fella hvaðeina sem varðar umhverfis- og náttúmvemd undir sjálfbæra þróun og láta þar staðar numið. Undir slíkum kring- umstæðum verður stefnumótun um sjálfbæra þróun lítið meira en samtín- ingur hinna og þessara aðgerða í umhverfis- eða náttúruverndarmál- um, með óljós tengsl innbyrðis og litla sem enga skírskotun í sameiginlegan hugmyndagmnn. Þriðja ofureinföldunin felst í því að líta á sjálfbæra þróun þannig að hún varði fyrst og fremst framkomu okkar gagnvart komandi kynslóðum. Hér er enn og aftur byggt á mikilvægum sann- leikskjama, því framtíðaríbúar jarð- arinnar munu óhjákvæmilega gjalda fyrir það ef ekki tekst að koma böndum á ofnýtingu, sóun, mengun, tegundaút- dauða og sívaxandi fátækt og heilsu- vandamál (svo fátt eitt sé nefnt) sem eiga rætur sínar í ósjálfbæmm fram- leiðslu- og neysluvenjum núlifandi manna, einkum í iðnríkjun-um. Við megum samt ekki horfa svo stíft til framtíðarinnar að samtíminn gleymist - allra brýnustu verkefni sjálfbærrar þróunar lúta þvert á móti að þeim sem búa við verstu fátæktina í dag. Ein helsta rót þessa vanda er misskipting gæða og því þarf sjálfbær þróun að stuðla að auknum jöfnuði, ekki aðeins á milli núlifandi og komandi kynslóða heldur einnig á milli okkar sem nú deilum með okkur jörðinni. Sjálfbær þróun getur aldrei orðið að vemleika ef aðeins er horft á einn þátt hennar, hversu mikilvægur sem hann kann annars að vera. Horfa þarf heild- stætt á viðfangsefnin og skoða hvert þeirra ávallt út frá því hvemig þau samræmast öllum meginþáttum hug- myndafræðinnar. Gjaman er litið svo á að sjálfbær þróun hafi þrjár stoðir eða undirstöðuþætti - umhverfi, samfélag og efnahag. Á milli allra þessara þátta þurfa að ríkja jákvæð, gagnvirk tengsl til þess að þróun geti talist sjálfbær. í hnotskum má segja að efnahagsþátt- urinn sé drifkraftur breytinga eða vaxt- ar (þar sem við á), umhverfið setji hag- rænni starfsemi forsendur og takmarkanir (enda byggist sú starfsemi fyrst og fremst á gæðum náttúmnnar) en tilgangur þessa alls ákvarðist þó fyrst og fremst af samfélagslegum markmiðum. Hagvöxtur sem leiðir til ofnýtingar náttúmgæða og/ eða meng- unar er ekki sjálfbær, né heldur vöxtur sem á sér stað án þess að af honum hljótist betra, þroskaðra samfélag og bættur hagur þeirra sem minnst mega sín. Hugtakið þroski er lykilatriði hér, enda fer betur á því að þýða orðið development sem þroska fremur en þróun. í sinni fyllstu mynd er sjálfbær þróun afar margþætt og metnaðarfull hugmyndafræði sem varðar ekki aðeins baráttu gegn fátækt, umhverfis- vernd, auðlindanýtingu og skyldur gagnvart núlifandi og komandi kyn- slóðum heldur einnig þætti eins og frið og öiyggi, heilsu, lýðræði og jafnrétti. í þroskahugtakinu felst kannski stærsti sannleikskjarni í sjálfbærri þróun, kjami sem okkur hefur að miklu leyti yfirsést - eða við kosið að horfa framhjá - málið snýst ekki aðeins um það hvemig við bætum heiminn heldur hvers konar samfélag við viljum búa til og búa í, bæði á heimsvísu og heima fyrir. Það er löngu orðið tímabært að taka ærlega til hendinni. Þorvarður Árnason, doktor í umhverfisfræðum og for- stöðumaður Fræðaseturs Hdskóla íslands á Hornafirði. 83

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.