Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 3

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
SJÁLFBÆR ÞRÓUN -
TIL HVERS OG FYRIR HVERJA?
Hver er staða sjálfbærrar þróunar á
íslandi? Hvaða árangur hefur náðst?
Hvert stefnir? Slíkar spumingar leita
æ meira á hugann eftir því sem árin
líða. Hugmyndafræði sjálfbærrar þró-
unar, sem var nánast fullsköpuð árið
1985 þegar Brundtland-skýrslan kom
út, ætti fyrir löngu að vera búin að
slíta bamsskónum. Hugmyndafræðin
var útfærð nánar á heimsráðstefnu
Sameinuðu þjóðanna árið 1992, m.a. í
Ríó-yfirlýsingunni og í framkvæmda-
áætluninni Dagskrá 21. Þar með höfðu
þjóðir heims fengið skýrar grunnreglur
og viðmið í hendumar til að móta
og innleiða sjálfbæra þróun. Það ferli
hefur hinsvegar víða dregist og efndir
orðið mun minni en vonir stóðu til.
Ein helsta rót þessa vanda - ekki síst
hérlendis - er að umræðan um sjálf-
bæra þróun lenti snemma á ákveðnum
villigötum þar sem miklar einfaldanir á
hugmyndafræðinni stýrðu hugsun og
athöfnum. Framanaf var þannig
algengast að líta á sjálfbæra þróun fyrst
og fremst sem sjálfbæra nýtingu, sem
oftast var þá skilin sem hámarksnotk-
un endumýjanlegra auðlinda. Sjálfbær
nýting er vissulega mikilvægur þáttur í
sjálfbærri þróun, því afleiðingar rán-
yrkju ættu að vera hverjum manni
Ijósar. Gallinn er hinsvegar sá að þetta
er mikil ofureinföldun á hugmynda-
fræðinni. Hámarks-auðlindanýting er
heldur ekki megintakmark sjálfbærrar
þróunar. Með því að einblína á nýting-
arþáttinn skapast líka hætta á því að
efnahagsleg rök verði ráðandi í
umræðunni. Þeir sem taka þennan pól
í hæðina em e.t.v. tilbúmr að taka
umhverfismálin til skoðunar upp að
ákveðnu marki en líta þá oftast á þau
sem ytri, takmarkandi þátt sem „taka
þurfi tillit til" við auðlindanýtingu, en
ekki sem grunnforsendu hennar.
Önnur algeng ofureinföldun felst í
því að setja jafnaðarmerki á milli sjálf-
bærrar þróunar og umhverfismála.
Umhverfis- og náttúruvernd er lykil-
atriði í sjálfbærri þróun en hún er
hinsvegar ekki umhverfisstefna í
hefðbundnum skilningi heldur
umhverfis- og þróunarstefna, þ.e.
stefna sem leitast við að samþætta
þessa tvo ólíku og jafnvel stundum
talsvert stríðandi málaflokka. Ef ein-
blínt er á umhverfisþáttinn er ekki
einungis hætt við að þróunarþátt-
urinn gleymist, heldur skapast til-
hneiging til að fella hvaðeina sem
varðar umhverfis- og náttúmvemd
undir sjálfbæra þróun og láta þar
staðar numið. Undir slíkum kring-
umstæðum verður stefnumótun um
sjálfbæra þróun lítið meira en samtín-
ingur hinna og þessara aðgerða í
umhverfis- eða náttúruverndarmál-
um, með óljós tengsl innbyrðis og litla
sem enga skírskotun í sameiginlegan
hugmyndagmnn.
Þriðja ofureinföldunin felst í því að
líta á sjálfbæra þróun þannig að hún
varði fyrst og fremst framkomu okkar
gagnvart komandi kynslóðum. Hér er
enn og aftur byggt á mikilvægum sann-
leikskjama, því framtíðaríbúar jarð-
arinnar munu óhjákvæmilega gjalda
fyrir það ef ekki tekst að koma böndum
á ofnýtingu, sóun, mengun, tegundaút-
dauða og sívaxandi fátækt og heilsu-
vandamál (svo fátt eitt sé nefnt) sem
eiga rætur sínar í ósjálfbæmm fram-
leiðslu- og neysluvenjum núlifandi
manna, einkum í iðnríkjun-um. Við
megum samt ekki horfa svo stíft til
framtíðarinnar að samtíminn gleymist
- allra brýnustu verkefni sjálfbærrar
þróunar lúta þvert á móti að þeim sem
búa við verstu fátæktina í dag. Ein
helsta rót þessa vanda er misskipting
gæða og því þarf sjálfbær þróun að
stuðla að auknum jöfnuði, ekki aðeins
á milli núlifandi og komandi kynslóða
heldur einnig á milli okkar sem nú
deilum með okkur jörðinni.
Sjálfbær þróun getur aldrei orðið að
vemleika ef aðeins er horft á einn þátt
hennar, hversu mikilvægur sem hann
kann annars að vera. Horfa þarf heild-
stætt á viðfangsefnin og skoða hvert
þeirra ávallt út frá því hvemig þau
samræmast öllum meginþáttum hug-
myndafræðinnar. Gjaman er litið svo á
að sjálfbær þróun hafi þrjár stoðir eða
undirstöðuþætti - umhverfi, samfélag
og efnahag. Á milli allra þessara þátta
þurfa að ríkja jákvæð, gagnvirk tengsl
til þess að þróun geti talist sjálfbær. í
hnotskum má segja að efnahagsþátt-
urinn sé drifkraftur breytinga eða vaxt-
ar (þar sem við á), umhverfið setji hag-
rænni starfsemi forsendur og
takmarkanir (enda byggist sú starfsemi
fyrst og fremst á gæðum náttúmnnar)
en tilgangur þessa alls ákvarðist þó
fyrst og fremst af samfélagslegum
markmiðum. Hagvöxtur sem leiðir til
ofnýtingar náttúmgæða og/ eða meng-
unar er ekki sjálfbær, né heldur vöxtur
sem á sér stað án þess að af honum
hljótist betra, þroskaðra samfélag og
bættur hagur þeirra sem minnst mega
sín.
Hugtakið þroski er lykilatriði hér,
enda fer betur á því að þýða orðið
development sem þroska fremur en
þróun. í sinni fyllstu mynd er sjálfbær
þróun afar margþætt og metnaðarfull
hugmyndafræði sem varðar ekki
aðeins baráttu gegn fátækt, umhverfis-
vernd, auðlindanýtingu og skyldur
gagnvart núlifandi og komandi kyn-
slóðum heldur einnig þætti eins og frið
og öiyggi, heilsu, lýðræði og jafnrétti. í
þroskahugtakinu felst kannski stærsti
sannleikskjarni í sjálfbærri þróun,
kjami sem okkur hefur að miklu leyti
yfirsést - eða við kosið að horfa framhjá
- málið snýst ekki aðeins um það
hvemig við bætum heiminn heldur
hvers konar samfélag við viljum búa til
og búa í, bæði á heimsvísu og heima
fyrir. Það er löngu orðið tímabært að
taka ærlega til hendinni.
Þorvarður Árnason, doktor í
umhverfisfræðum og for-
stöðumaður Fræðaseturs Hdskóla
íslands á Hornafirði.
83