Náttúrufræðingurinn - 1995, Qupperneq 46

eftir vatnsinnihaldi setsins hvað hann er
fljótur og reynist honum auðveldast að
grafa í vatnsósa set (Thamdrup 1935, Wells
1945, Thorson 1968). Ungir sandmaðkar
halda sig gjarnan ofarlega á leirum, þ.e.
nær landi, þar sem þeir grafa sig frekar
grunnt niður (2. mynd), en þeir færa sig út
á meira dýpi og grafa sig dýpra niður í setið
þegar þeir stækka (Thamdrup 1935, Wells
1945). Maðkurinn er allvel syndur en Iík-
lega færir hann sig ekki mikið úr stað eftir
að hann hefur náð fullri stærð. Við
Norðursjávarströnd Þýskalands er vitað um
unga sandmaðka sem hafa fært sig í hópum
út á meira dýpi á fáeinum dögum og er
ólíklegt að þeir hafi gert það svo fljótt
nema á sundi (Werner 1954, 1956). í Dan-
mörku grafa sandmaðkar sig dýpra niður á
veturna en sumrin og þeir hafast stundum
við í sama rörinu í allt að átta mánuði, en
vitað er að maðkurinn getur orðið allt að
sex ára gamall (Thamdrup 1935).
LlFANDl SANDHRÆRIR
I Norðursjó gengur að jafnaði set aftur af
hverjum maðki á 35—45 mínútna fresti og
komið hefur í Ijós að set sem lellur niður í
dældina yfir framenda ormsins er komið
upp í hraukinn yfir afturendanum eftir þrjá
klukkutíma (Wells 1949, Thorson 1968).
Sýnl hefur verið fram á að í Norðursjó fara
árlega 23-24 kg af seti gegnum meltingar-
færin í fullvöxnum sandmaðki. Þar eru víða
15-20 maðkar í hverjum fermetra botns og
árlegir setflutningar svara því til þess að
efstu 15-25 cm botnsins fari í gegnum
meltingarfæri sandmaðka (van Straaten
1952, Thorson 1968). Það er því ljóst að
sandmaðkar eyða meira eða ininna allri
lagskiptingu og öðrum setformum sem
kunna að vera til staðar þar sem þeir setjast
að og skilja eftir sig lífhrært set (bio-
turbated).
Sandmaðkur til iieitu
Sandmaðkur var allmikið notaður í beitu
áður fyrr eins og nal'nið beitumaðkur sýnir.
Var hann þá grafinn upp skömmu áður en
farið var á sjóinn því að hann þolir ekki
mikla geymslu. Víða um Suðvesturland og
Vesturland eru góðar maðkafjörur og talið
er að sandmaðkur ásamt kræklingi hafi t.d.
átt mestan þátt í velgengni útgerðar í Eyrar-
sveit um og eftir aldamótin 1700 (Lúðvík
Kristjánsson 1985). í Ferðabók Ólafs
Olaviusar frá 1780 er hvergi getið um mað-
kabeitu og má af því draga þá ályklun að
hún hafi lítt eða ekki verið hagnýtt á
norðanverðum Vestfjörðum, Norðurlandi
eða Austfjörðum. Þá sagði Mohr (1786) frá
því að maðkur væri hvergi nýttur til beitu á
Norðurlandi þó töluvert væri af honum þar.
■ LIFNAÐARHÆTTIR
SANDMAÐKS í
HORNAFIRÐI
I Hornafirði og Skarðsfirði setur sandmaðk-
ur mjög svip sinn á leirur eins og víða
annars staðar hér við land. Má því ætla að
hann hafi þar nóg æti og lífsskilyrði séu að
öðru leyti góð. En þar með er ekki sögð öll
sagan af sandmaðki í Hornafirði því þar
virðist hann hafa lagað sig að tiltölulega
hröðum náttúrufarslegum breytingum á
auðveldan hátt.
ÓSTÖÐUG LÍFSSKILYRÐI
í strandlónum við Suðausturland eru víða
miklar leirur og sendnar eyrar sem hafa að
mestu leyti myndast úr framburði jökul-
vatna og mótast af sjávarföllum og straum-
um. Þar þrífst sandmaðkur vel í leirunum
við ágæt skilyrði. En jöklar eru óstöðugir
og breytast með veðurfari. Breytingar á
Vatnajökli hafa á síðustu öldum haft mikil
áhrif á leirurnar í Hornafirði og þar með
lífsskilyrði sumra grunnsjávardýra eins og
sandmaðks. Þessar breytingar eru marg-
þættar og verður reynt að rekja hér þær
helstu og áhril' þeirra á lífsskilyrði maðks-
ins (Páll Imsland 1992, 1994).
Margt bendir til þess að Hornafjörður
hafi lengi verið strandlón, en ekki er ljóst
hvenær það myndaðist. Rifin sem girða
fjörðinn frá hafi eru að mestu leyti mynduð
úr grófum sandi og möl, sem jöklar hafa
losað úr berggrunninum og jökulár borið lil
sjávar en öldurót og straumar síðan hlaðið
156