Náttúrufræðingurinn - 1954, Síða 55

Sigurður Þórarinsson:
Öskubaunir
I ritgerð þeirri um Hverfjall, sem ég skrifaði í Náttúrufræðinginn
í fyrravetur, birti ég mynd af köggli úr túfflagi, sem myndaðist i
sprengigosi því, er hlóð upp fjallið sjálft. Var neðra borð þessa túff-
kögguls þakið þunnu lagi af reglulega hnöttóttum smákúlum, flestum
2—3 mm í þvermál. Ég nefndi í greininni, að kúlur þessar væru af
písólítgerð og væru eins konar vikurkúlur, en fjölyrti ekki meira um
þær, enda var þessi Hverfjallsgrein það löng, að mér þótti vart á bæt-
andi. En síðan hefur mátt lesa í þessu tímariti1), að ekki sé eyðandi
orðum að þeirri hugmynd, að þessar kúlur séu myndaðar í eldgosi,
og greinarhöfundur segir sér ekki kunnugt um, að svona baunir geti
myndazt á nokkurn annan hátt en sem afleiðing af útfellingu jáms
í stöðuvötnum. Ég tel því rétt að víkja nokkrum orðum að þessum
kúlum, ef verða mætti einhverjum til glöggvunar og fróðleiks.
Þótt kúlumar í Hverfjallstúffinu (l.mynd) séu úr sama efni og
vikur, er það ekki rétt, með tilliti til myndunarsögu þeirra, að kalla
þær vikurkúlur. Innri gerð þeirra er þannig, að innst er kjarni, sem
kalla mætti glerkjarna og er oft aðeins eitt stórt glerkorn, en utan
um þennan kjama er lag eða lög af þéttsettum örsmáum, skarpkönt-
óttum glerkomum. Glerið er brúnt basaltgler (sideromelan), og er
yzta lagið stundum næsta hart. Elnska heitið á slíkum kúlum er vol-
canic pisolites, en pisolit þýðir baunasteinn, og er því réttnefni ís-
lenzkt að kalla þær öskubaunir.
Það er nokkuð algengt, að öskubaunir myndist i eldgosum, og hafa
ýmsir merkir eldfjallafræðingar lýst þessu fyrirbæri. Eldfjallafræð-
ingurinn Frank A. Perret gat sér frægð fyrir hinar ítarlegu rannsókn-
ir sínar á Vesúvíusargosinu 1906, einu mesta gosi frá því fjalli á
síðari öldum, en Perret dvaldist á fjallinu, meðan gosið stóð sem hæst,
1) Trausti Einarsson: Athugasemdir við rannsókn Sigurðar Þórarinssonar á
myndun Hverfjalls. Náttúrufræðingurinn 1953, bls. 151—169.
7