Náttúrufræðingurinn - 1954, Blaðsíða 60

102
NÁTTtJRUFRÆÐINGURINN
ur og kallast þá peningamálmur, og einnig orðið kúlulaga og kallast
þá bauna- eða liaglamálmur (sæ. ártmalm, hagelmalm). Vatna-
málmur myndast einkum þar, sem jámmengað vatn, t. d. mýrar-
lækir, rennur út í tjamir eða stöðuvötn, svo og þar, sem járnmengað
jarðvatn streymir upp á vatnsbotni. Em því vatnamálmslögin á vatns-
botnunum venjulega breytileg um þykkt frá einum smábletti til
annars, og vantar þau alveg á sumum blettum, þótt þykk séu rétt
hjá. Getur þetta verið til aðgreiningar frá öskubaunalögunum, sem
eðlilega geta haft næsta jafna þykkt á allstóru svæði, eins og lag
af hagli eftir haglék Annað er þó fremur til aðgreiningar; bæði hin
ólíka innri gerð, þar eð öskubaunir eru samanbakaðar, skarpkant-
aðar gleragnir, en límónitbaunirnar eru, sem fyrr getur, kemisk út-
felling límóníts, og einnig hið mismunandi jámmagn. Eins og nafn-
ið bendir til, er vatnamálmurinn svo járnauðugur, að hægt er
að vinna úr honum jám. Hafði hann m. a. verulega þýðingu fyrir
járnvinnslu Svía fyrr á öldum. Hin mikla járnvinnsla Frakka í Loth-
ringen byggist að mestu á málmi svipaðs uppruna (minette-málmi).
Venjulegast er, að jámmagnið í vatnamálmi, reiknað sem Fe203, sé
40%—60% (meðaltal af 466 efnagreiningum í hinu klassíska ríti
Einars Naumanns um sænska vatnamálma er um 50%), og getur
orðið yfir 70%, en ekki er mér kunnugt um, að það fari niður fyrir
20% í sænskum vatnamálmi, og er þó sænskt berg að jafnaði ekki
eins jámríkt og íslenzkt. Hins vegar er járnmagn öskubaunanna hið
sama og öskunnar, sem þær myndast úr. T. d. er járnmagn vikurs
úr Hverfjalli, reiknað sem Fe203, 15.60%, en járnmagn öskubaun-
ar, sem efnagreind var, 15.94%, og er munurinn sízt meiri en sá,
sem gera mætti ráð fyrir í efnagreiningu tveggja vikurmola úr fjall-
inu sjálfu.
Það er því ýmislegt til aðgreiningar vatnamálms frá öskubaunum,
og ætti ekki að þurfa að blanda þessum myndunum saman. Tómas
Tryggvason, jarðfræðingur, sem hefur verið mér hjálplegur við at-
huganir á öskubaunum, mun væntanlega birta í einhverju af næstu
heftum þessa tímarits smásjánnyndir, er sýna innri gerð Hverfjalls-
bauna betur en ég get frá greint í orðum. Læt ég því útrætt um
þessar öskubaunir.
SUMMARY:
Volcanic pisolilcs by SigurSur Þórarinsson.
In a paper on Hverfjall published in this periodical the present writer mention-
ed shortly volcanic pisolites (Fig. 1) which he found embedded in the stratified