Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 5

rti'yndað gjóskuflóð og einnig að öll
mjög útbreidd öskulög á jörðinni eru
að uppruna kófaska frá slíkum gosum.
I þessari grein íjalla ég um rann-
sóknir mínar á síðasta stórgosinu af
þessari gerð, sem var í eldfjallinu
Tambora í Austur-Indíum árið 1815 og
er jafnframt mesta eldgos á jörðu á
sögulegum tíma. Tambora gaus meira
en 50 km3 af kviku á um þremur dög-
um (Skaftáreldar árið 1783 eru næstir,
með 14 km3) og fylgdi gjóskunni
mikið magn af brennisteinsgasi. Það
myndaði móðu af brennisteinssýru í
heiðhvolfinu umhverfís allan hnöttinn,
sem hafði djúptæk áhrif á loftslag og
leiddi meðal annars til mikilla harð-
inda í Mið- og Vestur-Evrópu og í
Norður-Ameríku.
GOSIÐ BYRJAR
Vorið 1815 bárust til Vesturlanda
fréttir af miklu eldgosi í óþekktu fjalli
á afskekktri eyju í Austur-Indíum. I
Evrópu höfðu menn öðru að sinna um
þessar mundir. Napóleon var rétt
sloppinn úr prísundinni á Elbu og var
fagnað í París sem frelsara en keisar-
inn, Loðvík 18., lagði á flótta.
Nokkrum árum áður höfðu Bretar náð
Austur-Indium af Frökkum, undir for-
ystu Sir Thomas Stamford Raffles sem
settist að á eynni Jövu. Raffles var ekki
einungis góður Iandstjóri heldur einnig
mikill áhugamaður um náttúrufræði og
tók strax að safna gögnum um gosið
mikla í Tambora, sem síðar birtust í
merkri bók hans, History of Java. Rétt
í þann mund er hundrað daga stjórn
Napóleons lauk, með ósigrinum við
Waterloo, gekk í garð eitt versta lofts-
lagstímabil sem vitað er um á Vestur-
löndum. Ekki virðast þó samtímamenn
hafa áttað sig á að samband kynni að
vera milli harðindanna í Evrópu og
eldgossins í Austur-lndíum árið áður.
Það var ekki fyrr en sextíu og sjö árum
síðar, er móða frá öðru sprengigosi í
Austur-Indíum barst um allan heim
(Krakatá 1883), að hugmyndir komu
fram um að harðindin 1816 væru tengd
móðunni frá Tambora-gosinu mikla.
Fyrstu merki um að Tambora væri
að vakna fundust árið 1812, þegar dökkt
ský myndaðist kringum toppinn, og
miklir dynkir heyrðust öðru hverju frá
fjallinu næstu þrjú árin. Að kvöldi 5.
apríl 1815 varð mikil sprenging sem
heyrðist víða um Austur-Indíur, allt að
800 km vegalengd, og öskufall varð á
austurhluta Jövu en varaði stutt. Eftir
nokkurra daga hlé varð önnur og meiri
sprenging hinn 10. apríl, sem brátt náði
hámarki. Sprengingin heyrðist í meir
en 1500 km fjarlægð og jörðin titraði
allt til Jövu, 600 km fyrir vestan eld-
íjallið (2. mynd). Höfðingi byggðar-
innar í Sanggar, um 30 km fyrir austan
fjallið, sá þrjár miklar eldsúlur rísa upp
úr toppnum og skömmu síðar breiddist
gjóskuflóð í allar áttir og allt fjallið
varð logandi eldhaf. Unr tíu þúsund
manns fórust strax í grennd við eld-
fjallið af völdum gjóskuflóða. Askan
barst mest til vesturs og var mökkurinn
svo þéttur að næstu þrjá daga var til
dæmis myrkt eins og um miðja nótt á
Madúraeyju, 400 km frá Tambora. Svo
mikið var öskufallið fyrir vestan
Tambora að algjör uppskerubrestur
varð og af þeim sökum dóu 38.000
manns úr hungri á Sumbawa og 44.000
á Lombok.
LEIÐANGURINN ÁRIÐ 1986
Kringum 1980 vaknaði áhugi minn
á að rannsaka loftslagsbreytingar af
völdum eldgosa og þá einkum áhrif
brennisteinsmóðu í heiðhvolfí á hitafar
við yfírborð jarðar. Það var augljóst að
gosið í Tambora er besta dæmið um
loftslagsbreytingu af þessu tagi, og þar
sem nær ekkert var vitað um gosið og
jarðmyndanir í eldfjallinu tók ég að
127