Náttúrufræðingurinn - 1993, Page 37

Jón Eiríksson, Karen Luise Knudsen
og Már Vilhjálmsson
Áhrif loftslagsbreytinga á lífríki
og setlög við norðurströnd Islands
á fyrri hluta ísaldar
INNGANGUR
Veðurfar og loftslag
Loftslag og veðurfar ráða miklu um
það hversu lífvænlegt er í fjölbreyti-
legu umhverfí jarðarkringlunnar. Veð-
urfarið mótast aðallega af hitastigi,
úrkomu og vindafari. Þessa þætti er
auðvelt að mæla frá degi til dags en
hversu miklum breytingum taka þeir í
tímans rás? Á Islandi skipast veður
fljótt í lofti vegna þess að hingað liggur
braut lægða sem eru einlægt á ferðalagi
austur um Norður-Atlantshaf. Norðan
við lægðabrautina er venjulega kalt
heimskautaloft en hlýrra loft fyrir
sunnan. Veðrabrigði verða þegar ein-
stakar lægðir fara hjá. Þau taka oft
ekki nema fáeinar klukkustundir og
umhleypingar einkenna veðráttuna.
Auðsætt er að ef lægðirnar skiptu um
farveg og meðalbraut þeirra austur á
við flyttist annaðhvort norður eða suður
á bóginn mundi veðurfarið taka
stakkaskiptum á íslandi. Varanlegar
breytingar á lægðabrautinni yfir
Norður-Atlantshaf hefðu reyndar svo
miklar breytingar í för með sér að þær
mundu flokkast sem loftslagsbreyt-
ingar. Meðaltalsgildi fyrir hitastig og
úrkomu mundu breytast.
Loftslag og veðurfar við strendur og
eyjar er ákaflega viðkvæmt fyrir breyt-
ingum á hafstraumum. Þetta sést meðal
annars af þvi að meðalárshitinn í
Reykjavík er svipaður meðalsjávarhita
við Suðvesturland, sem er um 6°C. I
höfunum umhverfís ísland mætast
nokkrar mjög ólíkar sjógerðir. Þær
berast hingað með hafstraumum og er
Norður-Atlantshafsstraumurinn (Golf-
straumurinn) líklega sá sem flestir
þekkja (1. mynd). Þessi voldugi
straumur flytur varma frá Mexíkóflóa
norður eftir yfirborði Atlantshafsins
uns hann hægir á sér og sekkur vegna
kælingar í Noregshafí og Grænlands-
hafí. Lengst af þessari öld hefur
Irmingerstraumurinn, sem er ein álman
úr Norður-Atlantshafsstraumnum, lagt
leið sína réttsælis kringum landið og
haldið kaldari sjógerðum í burtu. Ekki
þarf að fara mörg ár aftur í tímann til
að fínna dæmi um breytingar á haf-
straumum sem hafa leitt til breytinga á
árferði á Islandi. Austur-íslandsstraum-
urinn er grein af Austur-Grænlands-
straumnum sem er ískaldur og liggur
suður með Grænlandi. Á sjötta áratug
tuttugustu aldar lagðist þessi straumur
að norðan- og austanverðu landinu af
Náttúmfræðingurinn 63 (3-4), bls. 159-177, 1993. 1 59