Náttúrufræðingurinn - 1993, Side 83

hafa meðal margra annarra rakið
nokkuð gossögu Dyngjufjalla. Gos-
sprungurnar fylgja ýmist hringsprungu-
kerfum ketilsiganna eða meginstefnu
sprungureinarinnar. Hún liggur um
vestanverða Öskju og þaðan til suð-
vesturs um Gígöldur (1. mynd a).
Þriðja megineldstöðin í útjaðri kort-
lagða svæðisins er Kverkfjallaþyrping-
in. Sigurður Þórarinsson o.fl. (1973)
og Kristján Sæmundsson (1982) lýsa
helstu einkennum hennar, en Kverk-
fjöll eru mjög stór og þróuð eldkeila
með samsettri öskjumyndun. Hún hefur
að öðru leyti lítið verið rannsökuð,
nema þá allra síðustu árin, meðal
annars af vísindamönnum Norrænu
eldfjallastöðvarinnar (R. Karhunen
1988). Kverkfjallarani (1. mynd c)
liggur á sprungurein hennar. Kristján
Sæmundsson (1979) gefur gossprungu-
kerfi KverkQallaeldstöðvarinnar mjög
víðáttumikla útbreiðslu norður eftir
MöðrudalsQallgörðum. Eldvirkni hefur
verið þar mjög mikil bæði á síðasta
jökulskeiði og nútima. Sjálfur Kverk-
fjallarani er byggður upp úr samsíða
kubba- og bólstrabergshryggjum sem
stefna 35° austan við norður. Þeir eru
allir sundurskornir af gossprungum og
misgengjum. Lægðir eru flestar hraun-
fylltar og víða er yfirborðið þakið gjalli
og gjósku. Nokkurrar tilhneigingar
verður vart í þá átt að gossprungurnar
geisli út frá Kverkfjöllum, þannig að
þær fái norðlægari stefnu vestan til í
rananum en stefni meira til austurs í
austurjaðri hans.
Gosefnin á sprungureinum þessara
megineldstöðva eru yfirgnæfandi
þóleiítbasalt (Sveinn Jakobsson 1979)
og hraunin eru oft mjög þunnfljótandi.
Samt sem áður fínnast dæmi um súrt
berg, a.m.k. bæði í Kverkfjöllum og
Dyngjufjöllum. Líparítmolar finnast í
jökulruðningnum framan við Kverk-
jökul og Öskjugosið 1875 sannaði, svo
ekki verður um villst, tilvist súrrar
bergkviku í Dyngjuíjöllum. Ennfremur
eru háhitasvæði fylgifiskar þessara
megineldstöðva.
DYNGJUR OG STAPAR
í næstu grein um hraun og höggun
á nútíma verður rætt um þær dyngjur
sem myndast hafa eftir lok síðasta
jökulskeiðs. Dyngjugos eru þarna ekk-
ert nýtt fyrirbæri, heldur hafa þau verið
algeng á þessum slóðum og þarna finn-
ast bæði dyngjur frá hlýskeiðum og
stapar frá jökulskeiðum. Dyngjugos
undir jökli myndar svo sem kunnugt
er stapa, það er dyngjutopp á móbergs-
sökkli.
Herðubreið (2. mynd) er einn dæmi-
gerðasti stapi sem um getur og hefur
hún líklega hlaðist upp þegar jökul-
þykkt var nærri hámarki á síðasta
jökulskeiði. Meginjökull hefur aldrei
skriðið yfir topp hennar .en staðbundnir
jöklar hafa myndast þar. Samt sem áður
er dyngjugígurinn vel varðveittur. Lík-
lega hafa verið fyrir einhver móbergs-
fell þar sem Herðubreið hlóðst upp,
svo sem í undirstöðu hennar á móts
við norðurenda Herðubreiðartagla (1.
mynd b).
Kistufell (1. mynd a) er annar stapi
sem hlaðist hefur upp á síðasta jökul-
skeiði. Það er langt í frá að vera jafn
reglulegur stapi að uppbyggingu og
Herðubreið. Það virðist hafa hlaðist
upp við gos á stuttri sprungu, því að
á toppi þess mótar fyrir tveim gígum,
en auk þess eru ummerki eftir yngri
eldvirkni bæði í austur- og suðurhlíðum
þess. Þar virðast, séð úr lofti, vera
ummerki eftir eldvirkni á nútíma og
gæti hrauntaglið vestan undir Kistufelli
verið ættað þaðan.
Ekki fínnast fleiri reglulegir stapar á
kortlagða svæðinu en í Herðubreiðar-
töglum fínnast bæði gömul og ný stapa-
einkenni. Hæsti hryggur þeirra er
205