Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 162

Gunnlaugur Björnsson
Hubble - sj ónaukinn
Þann 2. desember 1993 var banda-
rísku geimskutlunni Endeavour skotið
á loft til viðgerðar á Hubble-sjónauk-
anum. Sjónaukinn sjálfur hefur verið á
braut um jörðu frá því í apríl 1990.
Miklar vonir voru í upphafí bundnar
við sjónaukann því með því að skjóta
slíku mælitæki upp úr gufuhvolfinu
má losna við takmarkandi áhrif þess á
mælingar. Vegna iðuhreyfinga í loft-
inu verða myndir af ijarlægum stjörn-
um alltaf nokkuð „úr fókus“ og þær
því aldrei eiginlegar punktuppsprettur.
Við bestu aðstæður verða myndir
stjarna teknar með sjónaukum á jörðu
niðri sjaldan minni en um 1 boga-
sekúnda og aldrei minni en um 0,25
bogasekúndur. Til samanburðar var
Hubble-sjónaukinn hannaður til þess
að ná upplausn allt niður í 0,05 boga-
sekúndur og átti hann að geta safnað
um 70% af ljósinu sem á hann fellur í
punkt með radíus um 0,1 boga-
sekúnda.
Eins og mörgum mun kunnugt kom
í ljós fljótlega eftir að sjónaukinn var
kominn á braut að spegill hans var
rangt slípaður. Spegillinn er um 2,4 m
í þvermál, en frávik frá réttri lögun er
einungis örlítið brot úr millímetra.
Það er samt nægilega mikið til þess að
ljós sem lendir nærri jaðri spegilsins
lendir í brennipunkti sem er tæplega 4
cm ijær speglinum en brennipunktur
ljóss sem lendir nærri miðju spegils-
ins. Ogerlegt er því að fá skarpa mynd
með sjónaukanum en meginókosturinn
er sá að ekki nást nema um 15% (í
stað um 70%) af ljósinu sem á hann
fellur inn í brennipunktinn. Þetta
þýðir að lengja þarf mælingatímann
fimmfalt til að fá sömu upplýsingar og
fengjust ella, auk þess sem mjög
mikla tölvuvinnslu þarf til að auka
myndgæðin. Þrátt fyrir þetta hafa
þegar verið gerðar margar merkar
uppgötvanir með sjónaukanum og
meira en 1000 stjörnufræðingar hafa
notað hann til þessa.
Viðgerðin sem fram fór í desember
fólst í því að settir voru leiðréttingar-
speglar inn í geislagang sjónaukans.
Leiðréttingarspeglarnir voru slípaðir
með það fyrir augum að leiðrétta fyrir
lögun aðalspegils sjónaukans, og virka
þeir því svipað og gleraugu mann-
fólksins. Tvenns konar ný speglakerfi
voru sett í sjónaukann. Annars vegar
kerfí sem réttir af geislana sem ganga
inn í myndavélarnar og hins vegar
kerfi sem leiðréttir geislaganginn í lit-
rófsmæla og önnur mælitæki. Til þess
að unnt væri að koma þessum leið-
réttingarspeglum fyrir þurfti þó að
fórna tæplega íjórðungi af myndfleti
myndavélanna og einu mælitæki. Þess
var vænst að ávinnningur viðgerðar-
innar myndi yfirvinna fullkomlega
þær upplýsingar sem töpuðust af þeim
sökum.
Fyrstu myndir benda til þess að
væntingar manna um getu sjónaukans
Náttúrufræöingurinn 63 (3-4), bls. 284-286, 1993. 284