Samvinnan - 01.08.1968, Blaðsíða 42

Eysteinn Sigurðsson:
Stefnurí
bókmenntakönnun
i
Væntanlega þarf ekki að kynna Snæ-
fríði íslandssól fyrir neinum af þeim,
sem þessar línur lesa. Hún er ein af aðal-
persónunum í skáldsögunni íslands-
klukkan eftir Halldór Laxness, og óhætt
mun að fullyrða, að fyrir velflestum
þeirra tugþúsunda íslendinga, sem not-
ið hafa þessa verks við lestur eða af
leikhúsfjölunum, sé hún lifandi veru-
leiki og ef til vill jafn nálæg þeim í
tíma og rúmi og fólkið sem þeir um-
gangast daglega.
En hver var þá Snæfríður íslandssól
í raun og veru? íslandssagan gefur þau
svör, að hún ihafi heitið Þórdís Jónsdótt-
ir, verið dóttir Jóns Vigfússonar Hóla-
biskups og systir Sigríðar konu Jóns
biskups Vídalíns, hún hafi gifzt Magnúsi
Sigurðssyni í Bræðratungu, og að frá-
töldum orðrómi um samdrátt hennar og
Árna Magnússonar handritasafnara, sem
olli hinum síðarnefnda talsverðum óþæg-
indum, hafi hún á engan hátt lifað því
lífi né skilið eftir sig þau spor i sögu
og vitund þjóðarinnar, að það gefi tilefni
til þess, að enn þann dag í dag sé
hún því lífi gædd sem raun ber vitni. En
skýringin á því er raunar ofureinföld:
afburðagott skáld hefur gætt hana máli
og lífi með penna sínum og gert hana
að því sem næst holdi klæddri persónu
í bókmenntaverki.
Flestir lesendur láta sér nægja þá
ánægju eða þann unað, sem lestur skáld-
verka veitir þeim, þ. e. í þessu tilviki
eina saman ánægjuna af viðkynningunni
við Snæfríði íslandssól, en mörgum mun
þó vafalaust einnig þykja forvitnilegt að
vita nokkur deili á Þórdísi Jónsdóttur í
því sambandi og þykja sem vitneskjan
um fyrirmyndina auki og bæti við skiln-
ing þeirra á sjálfri sögupersónunni. í
því efni hafa þeir vafalaust rétt fyrir
sér að nokkru leyti, en hins vegar er
þar með komið að atriði, sem verið hef-
ur mjög umdeilt á meðal bókmennta-
fræðinga síðustu áratugina, þ. e. að hve
miklu leyti réttlætanlegt sé að leita að
réttum skilningi á eðli skáldverks í fyr-
irmyndum höfundarins, og hallast flest-
ir þeirra yngri manna a. m. k., sem
leggja stund á fræðigreinina, nú orðið
á þá sveif, að bezt fari á að stilla slíkum
athugunum sem mest í hóf.
Könnun bókmennta er orðin að um-
fangsmikilli vísindagrein, sem tekið hef-
ur miklum framförum og stakkaskiptum
það sem af er þessari öld. Hafa í því efni
komið fram ýmsar stefnur og kenningar,
sem orðið hafa misjafnlega lífseigar, en
allar eiga þær það sameiginlegt, að
þeirra hefur furðu lítið gætt í því, sem
skrifað hefur verið um bókmenntir hér
á landi.
Ein af markverðari stefnum í bók-
menntakönnun, sem fram hafa komið á
þessari öld, er rússneski formalisminn. Sú
stefna kom fram í Rússlandi eins og
nafnið gefur til kynna, og er upphaf
hennar rakið aftur til aldamc<tanna
síðustu, en um 1920 var vegur hennar þó
einna mestur við rússneska háskóla. Kom
hún upp sem andóf gegn ríkjandi bók-
menntakönnun, sem alltof oft vildi
brenna við, að einkenndist af annarleg-
um sjónarmiðum, svo sem að verkin væru
rannsökuð frá sjónarhóli sálarfræði, í
ljósi umhverfisins eða þess þjóðfélags
sem þau láttu að vera mótuð af, eða þá í
ljósi æviferils 'höfundarins og þá gjarn-
an rakin til einhverra tiltekinna þátta í
ævi hans eða sálarlífi, og þannig mætti
lengi telja.
Eins og nafnið gefur til kynna, fengust
formalistarnir fyrst og fremst við ytri
búning eða form skáldverkanna. Þeir
litu á aðferð sína sem hina einu sönnu
vísindalegu aðferð við bókmenntakönn-
un, en hún var í stuttu máli í því fólg-
in, að listaverkið var fyrst og fremst
skoðað sem listaverk og ekkert annað,
og rannsóknirnar beindust framar öðru
að formi skáldverkanna og þeim eining-
um, sem það átti að vera byggt upp af.
Efni skáldverkanna vakti áhuga þeirra
aðeins að svo miklu leyti sem það gegndi
beinu fagurfræðilegu hlutverki og sama
máli gegndi um boðskap þeirra. í stað
þess að greina á milli efnis og
ytra forms skáldverka, svo sem oft
er gert, greindu þeir á milli tveggja
stiga í sköpun skáldverka, þ. e. í
fyrsta lagi efnis, sem kæmi til sögunnar
á undan hinni eiginlegu listsköpun, og
í öðru lagi skipulags og samsteypu efn-
isins í ákveðið listrænt form. í augum
formalistanna var efni einungis hið mál-
lega hráefni, ef svo má að orði kom-
ast, sem rannsaka mátti eftir málfræði-
legum leiðum, og bókmenntasöguna skoð-
uðu þeir fyrst og fremst sem áframhald-
andi keðju af formum, þ. e. nýjum og
nýjum bókmenntagreinum og stíltegund-
um, sem leystu hver aðra af hólmi og
hefðu fólgnar í sjálfum sér þann lífs-
kraft, sem nauðsynlegur væri til við-
halds og endurnýjunar bókmenntunum.
Þá lögðu þeir einnig mikla áherzlu á það,
að skáldverkin yrðu að koma lesendum
sínum á óvart og jafnvel þvinga þá til
þess að taka lífsvenjur sínar og afstöðu
til manna og málefna til endurskoðun-
ar.
Formalisminn varð ekki langlífur í
heimalandi sínu, því að eftir harða and-
stöðu frá marxískri hlið og árekstra við
þá bókmenntakönnun, sem fylgjendur
þeirrar stefnu aðhylltust, leið hann undir
lok á Stalínstímanum og var að fullu úr
sögunni um 1930. Utan Rússlands hafði
hans lítið gætt, svo að bein áhrif hans
urðu ekki mikil, en þó hefur hann mótað
nokkuð skoðanir ýmissa merkra bók-
menntafræðinga, sem flutzt hafa frá
Rússlandi til Vestur-Evrópu og Ameríku
og starfað þar, og er í þeirra hópi René
Wellek, sem síðar verður getið.
Önnur stefna, sem mikil áhrif hefur
haft, er samanburðarstefnan eða kom-
parativisminn. í þrengsta skilningi, —
en þá nefnist hún „samanburðarbók-
menntir“ („comparative literature"), —
fjallar hún um bókmenntaleg tengsl á
milli bókmennta tveggja þjóða og skilur
sig því bæði frá könnun bókmennta ein-
stakra þjóða og almennri bókmennta-
könnun, þ. e. könnun á almennri þróun
heimsbókmenntanna og þeim stefnum og
straumum, sem innan þeirra hafa átt sér
farveg. í víðasta skilningi tekur hún hins
vegar yfir allan samanburð á milli ein-
stakra skáldverka eða flokka þeirra, og
getur í því efni jafnt verið um að ræða
samanburð á verkum, sem þróazt hafa
hvert af öðru innan bókmenntasögunnar.
og á verkum, þar sem um slíkt framhald
er ekki að ræða, en unnt kann að vera
að varpa skarpara ljósi á með saman-
burði við önnur verk. Samanburðar-
stefnan í víðasta skilningi tekur þannig
yfir t. d. rannsóknir á innbyrðis sam-
bandi einstakra höfunda, skáldverka,
bókmenntastefna og tímabila í bók-
menntasögunni, og beinist hún bæði að
því að kanna einstök verk í ljósi sög-
unnar og að því að rannsaka hina sögu-
legu þróun bókmenntanna í heild. Það
leiðir því af sjálfu sér, að samanburðar-
stefnan leggur mikla áherzlu á hvers
konar áhrif frá einum höfundi á annan,
og náskyld henni er og könnun á fyrir-
myndum höfunda skáldverka, sem dæm-
ið um Snæfríði íslandssól hér að fram-
an útskýrir bezt, og mjög víða kemur til
mála að beita í sambandi við könnun á
íslenzkum bókmenntum.
Samanburðarstefnan í þrengsta skiln-
ingi, þ. e. sem könnun á sambandi bók-
T. S. Eliot
I. A. Richards
John Crowe
Ransom
38