Samvinnan - 01.08.1968, Blaðsíða 43

mennta einstakra þjóða, er talin hafa
átt upptök sín í Frakklandi, og þar í
landi hefur lengst af verið höfuðvígi
hennar. Myndaði hún þar sérstakan
skóla, og var einn helzti forvígismaður
hans Fernand Baldensperger. Var hún
mjög áhrifamikil um tíma, en hefur á
síðari árum sætt talsverðri gagnrýni. Þó
eru áhrif hennar enn nokkur, t. d. í
Bandaríkjunum, þar sem hún mun eiga
talsverðu fylgi að fagna við allmarga
háskóla.
Brezka skáldið T. S. Eliot er öllu kunn-
ari fyrir ljóð sín en skrif um bókmenntir,
en eigi að síður er framlag hans tii
nútíma bókmenntakönnunar allveigamik-
ið. í nóvember árið 1920 kom út í London
safn greina eftir hann, sem nefndist
„The Sacred Wood“ („Skógurinn helgi“),
og þótt sú bók vekti ekki mikla athygli í
fyrstu, er hún samt nú á dögum al-
mennt talin marka upphaf þeirrar
stefnu, sem nefnd hefur verið nýkrítík
(„new criticism") og mikla útbreiðslu
hefur hlotið síðustu áratugi, einkum vest-
anhafs.
Aðferðir Eliots við bókmenntakönnun
minna um sumt á formalismann, þótt
viðhorfin séu að mörgu leyti ólík. í bók-
menntakönnun sinni leggur hann mesta
áherzlu á afstöðu könnuðarins til
verkanna og jafnframt, að á listrænt
gildi þeirra sé lagt sem ákveðnast og
sjálfstæðast mat. Jafnhliða því telur
hann, að hæfustu dómarar um gildi
skáldverka hljóti jafnan að vera fremstu
skáld hvers tíma — sem að ýmsu leyti
er þó mjög umdeilanlegt atriði — og loks
tekur hann almenna dóma um einstök
verk fram yfir nákvæma skilgreiningu
á verkunum í smáatriðum, en í því efni
eru skoðanir hans andstæðar flestum síð-
ari fylgjendum nýkrítíkurinnar. Hann
deilir á þá bókmenntakönnun, sem ein-
ungis byggir á iáhrifum verksins á könn-
uðinn („impressjóníska krítík“), og legg-
ur á það áherzlu, að skáldið tjái áhrif og
reynslu sína, en túlki ekki persónuleika
sinn í verkum sínum, þannig að áhug-
inn eigi fremur að beinast að skáld-
verkinu en höfundi þess. Loks er veiga-
mikill þáttur í skoðunum hans sú áherzla,
sem hann leggur á stöðu nýrra skáld-
verka í hópi eldri verka innan sömu
bókmenntahefðar, og telur hann mik-
ilvægt, að verkin séu skoðuð með hlið-
sjón af þeim og borin saman við þau,
en með slíkum samanburði á þó ekki
að áliti hans að leiða í ljós neina sögu-
lega þróun, heldur fyrst og fremst eigið
gildi þeirra verka, sem verið er að
kanna.
Annar höfundur, sem einnig er talinn
hafa átt veigamikinn þátt í mótun ný-
kritíkurinnar, er I. A. Richards, en að-
ferðir hans beinast fyrst og fremst að
því að hefja bókmenntakönnunina upp
frá því að vera ábyrgðarlausar vanga-
veltur og gera hana að nákvæmri vís-
indagrein með því að aðlaga að henni
aðferðir merkingarfræði og tilraunasál-
arfræði. Fyrsta meiri háttar verk hans
var bókin „The Meaning of Meaning"
(1923), sem hann ritaði í samvinnu við
C. K. Ogden, og fjallar hún að vísu ekki
um bókmenntakönnun, heldur um eina
af hliðargreinum málvísindanna, merk-
ingarfræði, en í henni koma þó fram
ýmis þau sjónarmið og skoðanir, sem
síðar áttu eftir að móta kenningar hans.
Þær kenningar setti hann síðan fram
í bókinni „Principles of Literary Critic-
ism“ („Grundvallaratriði bókmennta-
könnunar“), sem út kom árið 1924 og
vakti á sínum tíma óhemju athygli meðal
bókmenntamanna.
Richards skoðar skáldskapinn fyrst og
fremst sem reynslu (,,experience“), og
hann greinir á milli tvenns konar
ástands þessarar reynslu, þ. e. a. s. sköp-
unarástands, er höfundurinn er að semja
verk sitt, og lestrarástands, þegar les-
andinn er að njóta verksins, og getur hið
síðarnefnda að sjálfsögðu verið mjög
breytilegt eftir einstaklingum, þótt um
eitt og sama verk sé að ræða. Með reynslu
á hann því við þá sálrænu innlifun, sem
annars vegar sköpun verksins og hins
vegar lestur þess veitir höfundi og les-
anda, en það þvðir með öðrum orðum, að
samkvæmt skoðunum hans er tilvera ■
skáldverksins ekki fyrir hendi nema und-
ir þessum kringumstæðum. Hann kann-
ar því ekki þá hlutlægu eiginleika
skáldverksins, svo sem efni, form og
stíl, sem festa má hendur á við bók-
menntakönnun, og nærri liggur, að kenn-
ingar hans beinist að því að afneita því,
að slík fyrirbæri séu raunverulega til.
Hann lítur á skáldverkið sem kerfi af
hverri reynslunni af annarri, sem eigi
sér vettvang í mannshuganum, og til
þess að komast að kjarna viðkomandi
verks, sé nauðsynlegt að rannsaka þessi
kerfi og gera sér grein fyrir þeim lög-
málum, er þau lúti. Hann leggur á það
áherzlu, að veruleiki skáldverksins sé
heimur út af fyrir sig, sem rannsaka
megi á sama hátt og önnur reynslusvið
mannlegs sálarlífs, en sérstaða hans sé
í því fólgin, að hann búi yfir vissu gildi,
sem jafnframt sé þeim eiginleika gætt,
að hægt sé að yfirfæra það til annarra
manna í því formi, að þeir séu gerðir
hluttakendur í þeirri reynslu höfundar-
ins, sem hann tjáir í skáldverkinu. Meg-
inhugtökin í kenningum hans eru því
reynslan, sem hann hefur röksemda-
færslu sína með, og ímyndunaraflið eða
hæfileiki manna til að lifa sig inn í
skáldverk, sem henni lýkur á.
Richards lét sér þó ekki nægja að
setja fram þessar kenningar sínar, held-
ur vildi hann einnig sannprófa þær í
reynd. Það gerði hann í bókinni „Practi-
cal Criticism“ („Hagnýt bókmennta-
könnun“), sem út kom árið 1929, en í
henni setur hann fram niðurstöður at-
hugana, sem hann hafði gert á kennara-
árum sínum í Cambridge. Á alllöngum
tíma lagði hann fyrir nemendur sína
ýmis nafnlaus kvæði, mismunandi að
gæðum, sem hann bað þá að útskýra sem
nákvæmast og gera við þau viðeigandi
athugasemdir. Engar upplýsingar fylgdu
kvæðunum, hvorki um aldur né höfunda,
sem flestir voru þó vel þekktir, en kvæðin
voru valin þannig, að þeir sem prófið
var lagt fyrir þekktu ekkert þeirra.
Skoðanir nemendanna á kvæðunum
reyndust hinar margvíslegustu, og al-
gengt reyndist, að vanir lesendur með
þroskaðan bókmenntasmekk túlkuðu
kvæðin á mjög ófullnægjandi ef ekki
beinlínis rangan hátt. í bók sinni gerði
Richards síðan grein fyrir svörum og at-
hugasemdum nemenda sinna, og með þvi
að bera þau saman við sína eigin túlkun
á kvæðunum gafst honum færi á að
komast að margvíslegum niðurstöðum um
helztu vandamál bókmenntakönnunar.
Hann komst að þeirri niðurstöðu, að
þegar þroskaðir lesendur misskildu og
rangtúlkuðu skáldverk, þá stafaði það
ekki fyrst og fremst af því, að þeir
misskildu einstaka eiginleika verkanna,
svo sem hrynjandi og líkingamál, lieldur
væri orsakanna þvert á móti að leita
í hugsjónalegum og fagurfræðilegum
fordómum, sem þeir létu hindra sig í að
skilja verkin ein saman sem slík, eða
þá að persónuleg afstaða þeirra til efnis
eða boðskapar skáldverkanna torveldaði
þeim að tileinka sér verkin og túlka þau
réttilega. Á þennan hátt hafði Richards
því sýnt fram á það svart á hvítu, að
nauðsyn væri á nákvæmari og vísinda-
legri bókmenntakönnun en tíðkazt hafði
fram til þess tíma, þótt hinar sálfræði-
legu aðferðir og skoðanir hans væru að
öðru leyti umdeilanlegar.
í fótspor þeirra Eliots og Richards hef-
ur síðan fetað talsverður fjöldi bók-
menntakönnuða, bæði vestanhafs og
austan. í Bretlandi ber tvö nöfn hæst,
William Empson og F. R. Leavis, en báð-
René Wellek
Austin Warren
William Empson
39