Samvinnan - 01.08.1968, Blaðsíða 44

ir þessir menn hafa sent frá sér mark-
verð rit á sviði bókmenntakönnunar. Má
nefna sérstaklega í því sambandi bók
Empsons, „Seven Types of Ambiguity“
(„Sjö tegundir margræðni"), sem fyrst
kom út árið 1930 og hefur haft geysimikil
áhrif, en í þeirri bók er fjallað um marg-
ræðar merkingar orða og hlutverk þess
fyrirbæris í skáldskap. í Ameríku hefur
fjöldi manna haldið áfram eftir þeim
leiðum, sem Eliot og Riohards mörkuðu,
og má af hinum þekktustu úr hópi þeirra
nefna John Crowe Ransom, Allen Tate,
Cleanth Brooks, Yvor Winters og loks
René Wellek og Austin Warren. Þess-
ir menn eru að visu innbyrðis
sundurþykkir í ýmsum efnum, og
því fer fjarri, að allir myndu þeir
vilja telja sig til eins og sama skóla, en
vegna þess hve mörg atriði eru sameig-
inleg í skoðunum þeirra og jafnframt
andstæð eldri og úreltari hugmyndum
um bókmenntakönnun, er venja að telja
þá alla til fylgismanna og brautryðjenda
nýkrítíkurinnar. Hreyfingin sjálf dregur
hins vegar nafn af bók Ransoms, „The
New Criticism", sem út kom 1941, en
þau atriði, sem talin eru sameiginleg í
skoðunum flestra eða allra fylgismanna
nýkrítíkurinnar, eru eftirfarandi: í
fyrsta lagi, að skáldverkið eigi að með-
höndla sem skáldverk og sem sjálfstætt
fyrirbæri, óháð æviferli og ihugmyndum
höfundarins, þjóðfélagsaðstæðum, er það
var skapað, og sálfræðilegum eða sið-
fræðilegum áhrifum þess á lesandann. í
öðru lagi er grundvallarstefna nýkrítík-
urinnar byggð á merkingarfræðilegum
forsendum, þ. e. hún lítur svo á, að
skáldskapur sé í rauninni sérstök tegund
af tungumáli, andstæð t. d. vísindamáli
og öðru málfari, er byggir á skýrt af-
mörkuðum merkingum og röksemda-
færslum, og öll helztu hugtök stefn-
unnar beinast að því að greina á milli
merkinga einstakra orða, tákna og
mynda, og rannsaka innbyrðis samband
þeirra. f þriðja lagi leggur stefnan ekki
mikla áherzlu á aðgreiningu skáldverka
í bókmenntategundir, þótt fyrir komi,
að þeirri aðferð sé beitt, heldur er litið
svo á, að eðli hvers skáldverks, hvort
sem um er að ræða ljóð, leikrit, skáld-
sögu eða smásögu, mótist af fyrirbærum
á borð við orð, tákn, myndir, líkingar
o. fl., fremur en af söguþræði, efni eða
sögupersónum. Síðan er litið svo á, að
þessi fyrirbæri byggi verkið upp úr
smærri og innbyrðis andstæðum merk-
ingareiningum, sem haldið sé í jafn-
vægi sín á milli, og form skáldverks sé
þannig — óháð því hvort það hafi sögu-
þráð og sögupersónur eða ekki — fyrst og
fremst byggt upp af merkingum, sem
öðlist gildi fyrir tilstilli ímyndunarafls-
ins og höfði til þess. í fjórða lagi leggur
nýkrítíkin áherzlu á nákvæman lestur
texta, sem beinist að því að kanna merk-
ingar, margræðni og gagnkvæm áhrif
einstakra orða, mynda og hluta verks-
ins hvert á annað, með það fyrir augum
að fá fram sem nákvæmasta heildar-
merkingu verksins. í fimmta lagi má
svo nefna það, að ýmsir af fylgjendum
nýkrítíkurinnar eru andstæðir hvers
kyns leit að „minnurn" („mótívum")
innan skáldverka.
Líkt og aðrar stefnur innan bók-
menntakönnunar hefur nýkrítíkin orðið
að þola nokkra gagnrýni. Ber hæst í því
efni, að aðferðir hennar henti ekki öllum
bókmenntagreinum, og t. d. hafa þær
þótt gefast illa við könnun skáldsagna,
sem yfirleitt a. m. k. eru of margþættar
til þess að bjóða heim hinum nákvæmu
textarannsóknum hennar. Svipuðu máli
gegnir um ýmsan fyrri alda kveðskap, t.
d. um enska 18. og 19. aldar ljóðagerð,
þar sem oft hefur reynzt ókleift að ganga
framhjá ýmsum þeim atriðum, sem ný-
krítíkin fordæmir, ef fjalla átti um
verkin á fullnægjandi hátt. Á það og
vafalaust ekki síður við íslenzka ljóða-
gerð frá næstliðnum öldum, þar sem
sjaldnast verður komizt framhjá fyrir-
bærum eins og æviatriðum einstakra
höfunda, áhrifum umhverfisins og áhrif-
um frá eldri skáldum, ef túlka á verkin
til nokkurrar fullnustu. Hins vegar hafa
aðferðir nýkrítíkurinnar reynzt einna
bezt við nútímaljóðagerð, þar sem þau
atriði, sem hún leggur mesta áherzlu á,
koma einmitt helzt til álita, en önnur,
sem hún fordæmir, skipta minna máli.
Árið 1949 sendu tveir háskólaprófessor-
ar í Bandaríkjunum frá sér bók, er bar
heitið „Theory of Literature." Höfund-
arnir voru þeir René Wellek og Austin
Warren, og er hinn síðarnefndi banda-
rískur að uppruna, en Wellek er Evrópu-
maður, fæddur í Vínarborg og mennt-
aður í háskólanum í Prag í Tékkóslóvak-
íu, en fluttist vestur um haf árið 1927. Er
hann nákunnugur evrópskum bókmennt-
um, og m. a. er hann talinn vera mjög
handgenginn rússneska formalismanum
og hafa mótað skoðanir sínar að nokkru
eftir honum. Er svo skemmst frá að
segja, að bók þeirra félaga hefur nú um
alllangt skeið gegnt hlutverki eins kon-
ar biblíu bókmenntamanna um allan
hinn vestræna heim, og við flesta há-
skóla á Vesturlöndum þykir hún sjálf-
sögð handbók við bókmenntanám. Hefur
hún og verið þýdd á fjöldamörg tungu-
mál, og m. a. er hún nýlega komin út
í danskri þýðingu. Einnig hefur birzt
úrdráttur úr henni á íslenzku (eftir Vé-
stein Ólason í Mími 1. og 2. tbl. 1964),
þar sem gerð er rækileg grein fyrir efni
hennar og skoðunum höfundanna.
Bók þessa má að mörgu leyti skoða
sem skilgetið afkvæmi nýkrítíkurinnar,
þar sem í henni koma fram flest þau
sjónarmið hennar, sem hér að framan
hefur verið lýst. Hins vegar fara höf-
undarnir í mörgum efnum sínar eigin
leiðir, og við lestur bókarinnar kemur
það glögglega fram, að á bak við hana
liggur geysimikil vinna og umhugsun
um helztu vandamál bókmenntakönnun-
ar, sem aftur er reist á mjög víðtækri
og traustri þekkingu á bókmenntum al-
mennt og nánum skilningi á eðli þeirra.
Varðandi skoðanir höfundanna er þess
fyrst að geta, að þeir leggja megin-
áherzlu á að afmarka tiltekin og ákveð-
in hugtök á sviði vísindalegrar bók-
menntakönnunar, en í heild má segja
um hugmyndir þeirra, að þær beinist í
þá átt, að þeir vilji leggja áherzlu á sjálf-
stætt fagurfræðilegt gildi bókmennt-
anna sem slíkra. Markverðasta nýjungin
í bók þeirra er þó það, að þeir greina á
milli þess sem þeir nefna rannsóknir
bókmennta utanfrá og innanfrá („the
extrinsic and intrinsic study of litera-
ture“). Varðandi rannsóknir utanfrá
fjalla þeir um afstöðu bókmennta til
ævisagna höfunda, sálarfræði, þjóðfé-
lagsins, ýmissa hugmynda og annarra
lista, og þótt þeir vilji ekki fordæma
það með öllu, að slík fyrirbæri geti
varpað nokkru ljósi á bókmenntir til
skýringar á þeim, hallast þeir ótvírætt
að þeirri skoðun, að slíkum starfsaðferð-
um beri að beita af mestu hófsemi. í
sambandi við rannsóknir innanfrá fjalla
þeir um tilveru bókmenntalegra lista-
verka, hljómfegurð, hrynjandi og brag-
fræði, stíl og stílfræði, myndir, líking-
ar, tákn og goðsögur, eðli og hátt frá-
sagnarlistar, bókmenntategundir, bók-
menntamat og loks bókmenntasögu. Gera
þeir grein fyrir því í sambandi við hvert
atriði fyrir sig, á hvað eigi að áliti þeirra
helzt að leggja áherzlu í sambandi við
könnun bókmennta frá öllum þessum
sjónarmiðum. í heild má segja það um
þessa bók, að hún er rituð af mikilli
íþrótt, og í henni er gripið á fjöldamörg-
um vandamálum, sem snerta bókmennta-
könnun, þannig að sérhver sá, sem þarf
að fjalla um bókmenntir á opinberum
vettvangi eða við kennslu og les hana
með athygli, fær þar svör við mörgu af
því, sem leitað kann að hafa á huga
hans, auk þess sem hún vekur nýjar
hugmyndir, og gildir hið sama að sjálf-
sögðu einnig um þá, sem einungis vilja
lesa bókmenntir sjálfum sér til yndis-
auka og dægrastyttingar.
Þá er að víkja að bók, sem kom út
fyrir nokkrum árum í Þýzkalandi og er
að öðrum þræði tilefni þessarar grein-
ar. Nefnist hún „Mathematik und Dich-
tung“ („Stærðfræði og skáldskapur"), og
er nafnið eitt þess eðlis, að hætt er við
að það veki heldur óþægilegan hroll með
mörgum góðum bókmenntamanninum.
Stærðfræði hefur hingað til ekki verið
talin eiga margt sameiginlegt með skáld-
skap, og þær tilraunir, sem gerðar hafa
verið til þess að rannsaka skáldverk —
og þá einkum stíl þeirra — með orða-
talningum og tilheyrandi útreikningum.
hafa yfirleitt ekki skilað þeim árangri,
að slík vinnubrögð eigi upp á pallborðið
hjá vísindamönnum.
í þessari bók sækir hins vegar nokkur
hópur af háskólamönnum beggja vegna
AtlantShafsins fram á ritvöllinn, og er
svo skemmst frá að segja, að þeir hyggj-
ast komast að kjarna bókmenntaverk-
anna eftir stærðfræðilegum leiðum, og
jafnframt er markmið þeirra að gera
starfsaðferðir við bókmenntakönnun ná-
kvæmari en fyrr, þ. e. að gera hana að
því, sem þeir nefna „nákvæm bókmennta-
vísindi“ („exakte Literaturwissen-
schaft"). Birtast þar 19 greinar eftir 21
höfund, auk inngangskafla eftir aðalút-
gefandann, Helmut Kreuzer, en höfund-
40